Έξοδος

Από OrthodoxWiki

Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Χάρτης της Εξόδου του Ισραήλ

Η Έξοδος είναι ένα από τα βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης. Στον ιουδαϊκό κανόνα συναριθμείται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων, που απαρτίζουν την συλλογή του Νόμου. Ομοίως και στον αντίστοιχο ελληνικό κανόνα συγκαταλέγεται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων που αποκαλούνται Πεντάτευχος, και εντάσσεται στη συλλογή των Ιστορικών Βιβλίων.

Εισαγωγικά

To δεύτερο βιβλίο της Πεντατεύχου, η Έξοδος, περιέχει την ιστορία του Ισραηλιτικού λαού από τη γέννηση του Μωυσή έως την κατασκευή της Σκηνής του Μαρτυρίου κατά το δεύτερο έτος από την έξοδο. Η ιστορική και χρονολογική τοποθέτηση των γεγονότων που περιγράφει η Έξοδος δεν μπορεί να γίνει με μεγάλη ακρίβεια. Όσον αφορά το βασικότερο γεγονός του βιβλίου που είναι η έξοδος από την Αίγυπτο, η θαυματουργική διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας και το ταξίδι των Ισραηλιτών μέχρι το Σίνα, επικρατέστερη σήμερα χρονολογία θεωρείται τα μέσα του 13ου αιώνα π.Χ., μάλλον στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Φαραώ Μερνεπτά, διαδόχου του Ραμσή Β΄, ο οποίος θα πρέπει να ήταν ο Φαραώ που καταδυνάστευσε τους Εβραίους, οι οποίοι ζούσαν ως δούλοι στην Αίγυπτο^[1].
Οι ισραηλίτες φεύγουν τελικά από την Αίγυπτο υπό την ηγεσία του Μωυσή που ήταν και ο πνευματικός οδηγός του λαού. Η ιστορία της Εξόδου δεν αφορά πλέον μεμονωμένα άτομα ή οικογένειες (όπως στη Γένεση αλλά ολόκληρο λαό, του οποίου οι τύχες περιγράφονται στο βιβλίο αυτό. Η επίσημη ανάδειξη του λαού αυτού σε "λαόν περιούσιον", πραγματοποιείται κατά τη συναφθείσα Διαθήκη μεταξύ Θεού και Ισραήλ στο Σινά, διαθήκη που προτυπώνει την μελλοντική Καινή Διαθήκη^[2]. Στις διηγήσεις της Εξόδου ο Θεός αποκαλύπτει για πρώτη φορά το όνομα Του (Γιαχβέ ή "ο Ων" σύμφωνα με την ελληνική Μετάφραση των Εβδομήκοντα) αλλά και το σκοπό των ενεργειών του στον κόσμο, που δεν είναι άλλος από τη σωτηρία της ανθρωπότητας, με τη συναίνεση όμως και τη συνεργασία των ίδιων των ανθρώπων. Ο Ισραήλ μετά από σαράντα χρόνια περιπλανήσεως φτάνει στη Χαναάν, τη Γη της επαγγελίας χωρίς να εγκατασταθεί ακόμη α' αυτή. Το βιβλίο της Εξόδου τελειώνει με την ολοκλήρωση της Σκηνής του Μαρτυρίου, δηλ. του φορητού ναού των Εβραίων, που κατασκυάσθηκε στην έρημο από το Μωϋσή για τη λατρεία του Θεού.
Τα βασικά θέματα τα οποία πραγματεύεται το βιβλίο της Εξόδου είναι:

• Η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού,
• Η εξαγορά και η λύτρωση του ιστορικού Ισραήλ,
• Η Διαθήκη του Γιαχβέ με τον περιούσιο λαό του,
• Ο Νόμος του Θεού (Δεκάλογος-Βιβλίο Διαθήκης),
• Η θεία λατρεία στη Γιαχβική θρησκεία.

Από θεολογικής πλευράς, η Καινή Διαθήκη ερμηνεύει τυπολογικά πολλά από τα συμβάντα της Εξόδου· για παράδειγμα, ο Απόστολος Παύλος στο Α΄ Κορ. 10:2-4 συσχετίζει την μεν διάβαση της Ερυθράς θάλασσας προς το χριστιανικό βάπτισμα, το δε μάννα και το ύδωρ του Χωρήβ (Έξ. 17:6) προς την θεία Ευχαριστία και στο Α΄ Κορ. 5:7 ονομάζει τον θυσιασθέντα Χριστό "πάσχα ημών". Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο Μεσσίας είναι ο νέος Μωϋσής (1:17. 3:14) και ο Ιησούς αντιπαραβάλλει τον εαυτό του προς το μάννα της ερήμου (6:32 κ.ε.).
Όσον αφορά στη Λειτουργική χρήση της Εξόδου στην Ορθόδοξη Εκκλησία, από το βιβλίο διαβάζονται οι ενότητες που περιγράφουν τη ζωή των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο (Έξ. 1:1-20), τη γιορτή του Πάσχα (Έξ. 12:1-11), τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας και το δοξολογικό ύμνο του Μωυσή (Έξ. 13:20-15:19), τη θεοφάνεια του Σινά, την παράδοση των πλακών της Διαθήκης, τον τελετουργικό νόμο και διάφορες διατάξεις (Έξ. 19:10-19. 24:12-18. 34:4-6:8. 40:1-38).

Συγγραφέας, τόπος, χρόνος

Για την Πεντάτευχο συνολικά

Ο Μωυσής κρατώντας το Νόμο

Η ιουδαϊκή παράδοση απέδωσε τη συγγραφή της Πεντατεύχου στον Μωυσή. Η Καινή Διαθήκη αναφέρεται σε "βίβλον Μωυσέως"^[3] πολλές φορές, με παρόμοιες εκφράσεις, και αυτή η παράδοση έγινε αποδεκτή από την αρχαία Εκκλησία χωρίς σημαντική αμφισβήτηση. Μόνο κάποιοι κύκλοι αιρετικών των πρώτων αιώνων (Ναζηραίοι, Εβιωνίτες) αντιμετώπιζαν με περισσότερο μεθοδικό τρόπο το βιβλικό κείμενο κινούμενοι όμως περισσότερο από δογματικούς παρά γραμματολογικούς λόγους.
Θα πρέπει βεβαίως να σημειωθεί ότι "αξιόλογοι βιβλικοί ερμηνευτές (Ευσέβιος, Ιερώνυμος, Θεόδωρος Μοψουεστίας, Αναστάσιος Σιναΐτης κ.ά.)...είχαν επισημάνει ορισμένα χωρία καί φράσεις, που δύσκολα μπορούσαν ν' αποδοθούν στο Μωυσή, χωρίς όμως ν' αρνηθούν την αυθεντία του ως συγγραφέα της"^[4]. Ήταν όμως φανερό πως εντοπιζόταν πάντα ένα άλυτο πρόβλημα στη σύνθεση της Πεντάτευχου.
Από τον 16ο αιώνα πάντως, εκφράστηκαν οι πρώτες επιστημονικές αμφιβολίες για τη μωσαϊκή προέλευση συνόλου ή μέρους της πεντατεύχου οι οποίες κατέληξαν μετά από συστηματική έρευνα, στη θεωρία των τεσσάρων πηγών, η οποία βρίσκεται σε επιστημονική ισχύ από τα τέλη του 19ου αιώνα. Συμφωνά μ' αυτή, η Πεντάτευχος δεν αποτελεί έργο ενός συγγραφέα και μιας εποχής, αλλά είναι έργο σύνθετο. Απαρτίζεται από υλικό το όποιο από την προφορική μεταβιβάσθηκε στη γραπτή παράδοση και απετέλεσε τις τέσσερις αυτές πηγές, που συνθέτουν το περιεχόμενο της:

• Η Γιαχβική πηγή^[5] (χαρακτηρίζεται διεθνώς με το γράμμα J), που είναι η αρχαιότερη (9ος αιώνας π.Χ.), περιέχει αφηγηματικό κυρίως αλλά και νομικό υλικό.

• Η Ελωχιμική πηγή^[6] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα E) (7ος αιώνας π.Χ.), περιέχει επίσης αφηγηματικό και νομικό υλικό.

• Ο Δευτερονομιστής^[7] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα D) (7ος αιώνας π.Χ.), περιέχει νομικό υλικό.

• Ο Ιερατικός Κώδικας^[8] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα P) (5ος αιώνας π.Χ.), περιέχει κυρίως τελετουργικό υλικό.

Η σύνθεση των πηγών αυτών για τον απαρτισμό της Πεντατεύχου πιστεύεται ότι ακολούθησε την εξής πορεία: Αρχικά ενώθηκαν οι πηγές J και Ε σ' ένα ενιαίο κείμενο (JΕ), στο οποίο κάποιος συντάκτης, που το επεξεργάσθηκε, ενσωμάτωσε την πηγή D. Έτσι προέκυψε η σύνθεση JED, στην οποία αργότερα ένας άλλος συντάκτης πρόσθεσε την πηγή P, με αποτέλεσμα να σχηματισθεί η τελική σύνθεση της Πεντατεύχου (JEDP).
Ασφαλώς, το σημαντικό ερώτημα που τίθεται είναι, ποια η σχέση του Μωυσή, που έζησε κατά τον 13ο αι. π.Χ., με την Πεντάτευχο, που η παράδοση του αποδίδει. Η απάντηση είναι πως ενώ είναι γνωστά η χρονολογία και το περιβάλλον στο οποίο διαμορφώθηκαν οι παραπάνω παραδόσεις, δεν είναι όμως γνωστή η πρώτη τους πηγή, η οποία για την Ελωχιμική και Γιαχβική παράδοση πρέπει να είναι κοινή. Το ίδιο συμβαίνει και με τα άλλα τεμάχια της Πεντατεύχου τα οποία παρά τις διαφορές τους, φαίνεται ότι παρέχουν νομικά και λατρευτικά στοιχεία της ίδιας θρησκείας και λατρείας και ανάγονται στην εποχή της συστάσεως του ισραηλιτικού λαού. Εκεί όμως, δεσπόζουν τα γεγονότα του Σινά και κατά ομόφωνη διαχρονική συνείδηση, η παρουσία του Μωυσή ως θρησκευτικού αρχηγού και ερμηνευτή, ως "η ψυχή της Πεντατεύχου...Αυτό τον ιστορικό ρόλο θέλει να εκφράσει η παράδοση συνδέοντας την Πεντάτευχο με το όνομα του Μωυσή"^[9]. Αν και θα ήταν μάταιο "να προσπαθήσωμεν να καθορίσωμεν την έκτασιν της πρώτης ταύτης καταγραφής", όμως μπορούμε να διαπιστώσουμε "την πρωταρχικήν μωσαϊκήν προέλευσιν των παραδόσεων" που έμειναν "αναπόσπαστοι εκ του βίου του λαού και...διετήρησαν τον ουσιαστικόν χαρακτήρα της μωσαϊκής των προελεύσεως"^[10].

Για την Έξοδο ειδικότερα

Η φιλολογική εξέταση του βιβλίου μαρτυρά ότι η παράδοση της Εξόδου δεν καταγράφτηκε αμέσως, αλλά σε διάφορες χρονικές περιόδους. Η τελική μορφή του βιβλίου, όπως αυτό παρουσιάζεται σήμερα, είναι πολύ μεταγενέστερη του 13ου αι. π.Χ. και στην πραγματικότητα, όπως οι επιστήμονες έχουν δείξει, έχει αποκρυσταλλωθεί μετά την Βαβυλώνια αιχμαλωσία (6ος αι. π.Χ.). Σύμφωνα με τους επιστήμονες, διακρίνονται τρεις κύριες πηγές στη σύνθεσή της, οι J, E και P (βλ. πιο πάνω).

Γεγονότα που ξεχωρίζουν

• Η αποκάλυψη του τετραγράμματου θείου ονόματος (Έξ. 3:13-15): "...Εγώ είμαι ο Ων...ο Θεός των πατέρων σας, ο Θεός του Αβραάμ, ο Θεός του Ισαάκ, ο Θεός του Ιακώβ" (στ. 14).

• Ο Δεκάλογος ή οι Δέκα εντολές (Έξ. 20:1-17).

• Οι Δέκα πληγές του Φαραώ (Έξ. κεφ. 7-11).

• Ο νόμος της ανταπόδοσης (Έξ. 21:24): "οφθαλμόν αντί οφθαλμού οδόντα αντί οδόντος...".

Διάγραμμα περιεχομένου

Το περιεχόμενο του βιβλίου αποτελείται από 40 κεφάλαια:
Α΄ ΜΕΡΟΣ - Τα προ της εξόδου γεγονότα (1:1-12:26).

• 1:1-1:22: Τα κατά των Ισραηλιτών μέτρα του νέου Φαραώ.
• 2:1-4:17: Διάσωση, ανατροφή, φυγή στη Μαδιάμ και κλήση του Μωυσή.
• 4:18-7:13: Μωυσής και Ααρών στον Φαραώ.
• 7:14-12:36: Οι δέκα πληγές της Αιγύπτου, προετοιμασία για την αναχώρηση.

Β΄ ΜΕΡΟΣ - Τα κατά την έξοδο μέχρι τη νομοδοσία (12:37-18:27).

• 12:37-15:21: Αναχώρηση των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο, διάβαση της ερυθράς θάλασσας και επινίκιος ύμνος του Μωυσή.
• 15:22-17:7: Θαυμαστή διατροφή των Ισραηλιτών στην έρημο.
• 17:8-18:27: Η κατά των Αμαληκιτών νίκη, διορισμός Κριτών.

Γ΄ ΜΕΡΟΣ - Η νομοδοσία και τα μετ' αυτήν (19:1-40:38).

• 19:1-20:26: Θεοφάνεια και Δεκάλογος.
• 21:1-23:32: Διάφορες θρησκευτικές, ηθικές και κοινωνικές διατάξεις.
• 24:1-31:18: Επικύρωση της διαθήκης, διατάξεις περί λατρείας, λατρευτικών σκευών, αμφιέσεων ιερέων, θυσιών, θυμιάματος και Σαββάτου.
• 32:1-40:38: Αποστασία των Ισραηλιτών, ανανέωση της διαθήκης και λοιπές λατρευτικές διατάξεις και εισφορές προς κατασκευή της σκηνής του Μαρτυρίου, σκευών και εξαρτημάτων αυτής.

Υποσημειώσεις

1. ↑ Φούντας Ιερεμίας (Επίσκοπος Γόρτυνος), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 6.
2. ↑ Χαστούπης Π. Αθανάσιος, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1986, σελ. 214.
3. ↑ Μάρκ. 12:26.
4. ↑ Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 271.
5. ↑ Το συγγραφέα της "τον ονομάζουμε Γιαχβιστή γιατί κατά την έκθεση του από τη Δημιουργία του κόσμου μέχρι την εποχή του χρησιμοποιεί ως θείο όνομα το Γιαχβέ." (Αγουρίδης Σάββας, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, Ελληνικά Γράμματα,Αθηνα 1995, σελ. 116).
6. ↑ Το συγγραφέα της τον "ονομάζουμε Ελωχιμιστή γιατί κατά την έκθεση της ιστορίας του από τον Αβραάμ μέχρι την εποχή του Μωυσή χρησιμοποιεί ως θείο όνομα το Ελωχείμ." (Αγουρίδης, ό.π.).
7. ↑ "Η τρίτη παράδοση...είναι η λεγομένη «Δευτερονομική», η οποία διακρίνεται εύκολα, λόγω του ότι περιορίζεται στο βιβλίο του Δευτερονομίου, από το οποίο και έλαβε το όνομά της" (Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Γένεσις, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2004, σελ. 346).
8. ↑ "Η τετάρτη παράδοση της Πεντατεύχου είναι η «Ιερατική»...Ονομάστηκε έτσι γιατί αποδόθηκε στους ιερείς της Ιερουσαλήμ...Σ' αυτήν ανήκει αρκετό διηγηματικό υλικό, αλλά κυρίως τα νομικά και θεσμικά τεμάχια της Πεντατεύχου." (Φούντας, ό.π.).
9. ↑ Φούντας, Γένεσις, ό.π., σελ. 350.
10. ↑ Χαστούπης, Εισαγωγή..., σελ. 204-205.

Βιβλιογραφία

• Αγουρίδης Σάββας, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995
• Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006
• Μπρατσιώτης Ι. Παναγιώτης, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήνα 1993 (c1936)
• Χαστούπης Π. Αθανάσιος, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1986
• Φούντας Ιερεμίας (Επίσκοπος Γόρτυνος), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005
• David Noel Freedman, The Anchor Bible Dictionary, New York: Doubleday, 1992
• Gleason Leonard Archer, A Survey of Old Testament Introduction, 3η έκδ., Moody Press, 1998
• James Luther Mays et al., Harper's Bible Commentary, San Francisco: Harper & Row, 1988
• John Barton and John Muddiman, Oxford Bible Commentary, New York: Oxford University Press, 2001