Εγώ ειμί ο Ών
Ετικέτες εγώ ειμί ο ων
Ετικέτες εγώ ειμί ο ων
Το Τετραγράμματο στα Φοινικικά, Αραμαϊκά και Εβραϊκά
Με τη λέξη Γιαχβέ (ή και Ιεχωβά σε κάποιες περιπτώσεις), αναφερόμαστε στο Θείο Όνομα το λεγόμενο και Τετραγράμματο, που χρησιμοποιείται στην εβραϊκή Βίβλο περίπου 6.823 φορές, και αποκαλύφθηκε από τον Θεό στο Μωϋσή, κατά την ίδρυση των νέων σχέσεων του με τον λαό Ισραήλ, στη διαθήκη του Σινά[1].
Σύμφωνα με τους Πατέρες, στο συμβάν της βιβλικής διήγησης όπου το όνομα αυτό απεκάλυψε ο ίδιος ο Θεός, ο Τριαδικός Θεός[2] στον Μωϋσή κατά τη θεοφάνεια της φλεγόμενης βάτου[3], μιλά η μία εκ των τριών υποστάσεων[4], ο Υιός[5], ο άσαρκος Χριστός ή αλλιώς ο Γιαχβέ-Λόγος[6] και συντελείται μία εκ "των αποκαλύψεων του Θεού, διά του Λόγου εν Αγίω Πνεύματι"[7] καθώς, για την Ορθόδοξη Εκκλησία, "όταν ο Λόγος αποκαλύπτει τον Πατέρα, αποκαλύπτει κατ' ανάγκην την Τριάδα· και όταν αποκαλύπτει την Τριάδα, αποκαλύπτει τον Πατέρα"[8]. Κατά συνέπεια, "το όνομα Γιαχβέ οιονεί αναλύεται εις το "Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα". Ούτω Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ (Δευτ. 6: 4), διότι υπάρχει μία θεία ουσία. Επειδή δε έκαστον των τριών προσώπων έχει όλόκληρον την θείαν ουσίαν...δυνάμεθα να λέγωμεν, ου μόνον ότι ο Υιός είνε Γιαχβέ, αλλά και ότι είνε ο Γιαχβέ (ενάρθρως), ο όλος δηλαδή θεός"[9].
Πίνακας περιεχομένων
1.1 Υπήρξε εξαρχής το Τετραγράμματο στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή στην Καινή Διαθήκη;
2 Ερμηνεία του ονόματος
3 Η σημασία του εβραϊκού ονόματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία
3.1 Χρήση του Γιαχβέ
3.1.1 Στην Καινή Διαθήκη
3.1.2 Στους Πατέρες της Εκκλησίας
3.2 Το πλήθος των θείων ονομάτων
3.3 Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη
4 Το σωτήριο όνομα του Ιησού Χριστού: "όνομα το υπέρ παν όνομα" (Φιλ. 2:9)
4.1 Ο Ιησούς Χριστός είναι ο αποκαλυπτόμενος Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης
5 Υποσημειώσεις
To Γιαχβέ αποτελεί το προσωπικό όνομα του Θεού των Ισραηλιτών, αυτό το οποίο αποκαλύφθηκε στον Μωυσή (Έξοδ. 3:14) κατά την ίδρυση των νέων σχέσεων του Θεού με τον Ισραήλ, στη διαθήκη του Σινά, με τη μορφή τεσσάρων εβραϊκών συμφώνων (YHWH) που πήραν την ονομασία Τετραγράμματον. Στην εβραϊκή βίβλο, το όνομα αυτό χρησιμοποιείται περίπου 6.823 φορές και είναι το όνομα που χρησιμοποιείται περισσότερο από κάθε άλλο.
Μετά την Βαβυλώνια αιχμαλωσία (6ος αι. π.Χ.), και ειδικότερα από τον 3ο αι. π.Χ.. οι Ιουδαίοι έπαψαν να χρησιμοποιούν το όνομα Γιαχβέ, κυρίως επειδή άρχισε προοδευτικά να θεωρείται υπερβολικά ιερό για να προφέρεται. Έτσι, κατά τη χρήση του στη Συναγωγή, αντικαταστάθηκε προφορικά με την εβραϊκή λέξη Αδωνάι (Κύριε μου), που στην ελληνική Μετάφραση των Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης αποδόθηκε με το Κύριος.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από το γεγονός αυτό, προέκυψε η εσφαλμένη ανάγνωση του τετραγράμματου ως Ιεχωβά, όνομα που αποτελεί ένα "υβρίδιο", αποτέλεσμα παρανόησης στον ύστερο Μεσαίωνα[11]. Το τεχνητό αυτό όνομα, προήλθε από τους Μασορίτες, δηλ. τους Ιουδαίους λόγιους που προσπάθησαν να διαφυλάξουν το αυθεντικό, εβραϊκό βιβλικό κείμενο, οι οποίοι αντικατέστησαν τα φωνήεντα του ονόματος YHWH με τα φωνηεντικά σημεία των εβραϊκών λέξεων Αδωνάϊ ή Ελωχίμ. Παρ' όλ' αυτά, η κατασκευή Ιεχωβά, παρέμεινε όνομα "σχεδόν ολοκληρωτικά ανυπόληπτο" για τους ίδιους τους Εβραίους[12].
Τελικά, αν και το όνομα αυτό χρησιμοποιήθηκε αρκετά από χριστιανούς ερευνητές μετά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση, τον 19ο και 20ο αιώνα, οι βιβλικοί ερευνητές άρχισαν να χρησιμοποιούν πάλι τον τύπο Γιαχβέ, που φαίνεται να επιβεβαιώνεται και από αρχαίες χριστιανικές μαρτυρίες. Σύμφωνα με τον καθ. Παν. Μπρατσιώτη "το όνομα Jahve...καλείται παρά τοις παλαιοίς εκκλησιαστικοίς συγγραφεύσι και οίον παραμένει και ελληνιστί ήδη επί Θεοδωρήτου και Επιφανίου, μεταγραφόμενον ως «Ιαβέ». Παρά δε τω Κλήμεντι τω Αλεξανδρεί φέρεται μεταγεγραμμένον ως «Ιαουέ»"[13].
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μορφή του τετραγράμματου με τους ελληνικούς χαρακτήρες ΠΙΠΙ (εβρ. יהוה), η οποία αποτελεί παλαιογραφική απόδοση του τετραγράμματου[14] την οποία χρησιμοποίησαν ελληνόφωνοι που δεν γνώριζαν τα εβραϊκά. Όπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Οικονόμος:
"Εντεύθεν αμαθείς τινες της εβραΐδος βλέποντες...τα εβραϊκά ταύτα στοιχεία παρόμοια προς τα ελληνικά ΠΙΠΙ, ανεγίνωσκον την λέξιν πιπί... Ομοιάζουσι δε ταύτα τα γράμματα προς τα του εβραϊκού τετραγραμμάτου...αυτοί δε οι ερμηνείς, οι Ο', το τετραγράμματον ηρμήνευσαν 'Κύριος'"[15].
Υπήρξε εξαρχής το Τετραγράμματο στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή στην Καινή Διαθήκη;
Στην σημερινή εποχή, κάποιες προτεσταντικής προέλευσης αιρέσεις ισχυρίζονται πως είναι επιβεβλημένη για τους Χριστιανούς η χρήση του τετραγράμματου ονόματος Ιεχωβά ή Γιαχβέ (αυτό ισχυρίζονται π.χ. οι λεγόμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά). Η δοξασία αυτή, εν μέρει στηρίζεται στην υπόθεση ότι η χρήση του τετραγράμματου είχε διατηρηθεί εξαρχής στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, αλλά αφαιρέθηκε από μεταγενέστερους χριστιανούς αντιγραφείς και στη θέση του μπήκε το Κύριος. Κατά την ίδια αντίληψη, το τετραγράμματο υποτίθεται ότι συνέχισε να υπάρχει και μέσα στα πρωτότυπα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, αλλά και από εκεί αφαιρέθηκε εντελώς και αντικαταστάθηκε στα επόμενα αντίγραφα που δημιουργήθηκαν.
Η στήριξη της θεωρίας αυτής, ξεκινά από το γεγονός ότι στα αρχαιότερα από τα σπαράγματα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, το τετραγράμματο είτε διατηρείται με τους τέσσερις εβραϊκούς χαρακτήρες יהוה, είτε μεταγράφεται ως ΙΑΩ ή υποκαθίσταται από την οπτική μεταφορά των τεσσάρων εβραϊκών γραμμάτων ως ΠΙΠΙ[16]. Σε αυτό το γεγονός, προστίθεται και η μαρτυρία του Ωριγένη για τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, ο οποίος σε σχόλιο του επάνω στο εδάφιο Ψαλμ. 2:2 σημειώνει: "Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες, όχι όμως με σημερινούς εβραϊκούς [χαρακτήρες], αλλά με τους πιο αρχαίους"[17]. Παρόμοιο σχόλιο κάνει και ο Ιερώνυμος[18].
Θα πρέπει να γίνει καταρχάς σαφές, ότι τα παραπάνω παραμένουν στο επίπεδο της θεωρίας.
Δεν υπάρχει συμφωνία των ειδικών στο αν η όποια παρουσία του Τετραγράμματου στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ήταν πράγματι η αρχική πρακτική[19] ή αν χρησιμοποιείτο στα χειρόγραφα εξ αρχής το Κύριος και το Τετραγράμματο αποτελούσε απλά αρχαϊσμό της ρωμαϊκής εποχής[20]. Αποτελεί άλλωστε γεγονός ότι παγιώθηκε μεταξύ των ελληνόφωνων Ιουδαίων η παράδοση ή συνήθεια να αντικαθιστούν κατά τη δημόσια ανάγνωση των Γραφών το Τετραγράμματο με τη λέξη Κύριος, ενώ οι εβραιόφωνοι αντίστοιχα με τη λέξη Αδωνάι (Κύριος)[21]. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το Κύριος δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο ως υποκατάστατο ή μια μετάφραση του Τετραγράμματου, αλλά λειτούργησε με τον ίδιο τρόπο και για άλλους εβραϊκούς τίτλους για τον Θεό, και μάλιστα αποτέλεσε τη λέξη που κατ' εξοχήν αντικατέστησε το θεϊκό όνομα[22].
Η παραπάνω τοποθέτηση, αναλύεται στην πρόταση ότι η μετάφραση των Ο΄ ξεκίνησε από τα πρώτα της βήματα όχι με το Τετραγράμματο αλλά με τη χρήση του Κύριος[23], στη συνέχεια, σ' ένα ενδιάμεσο σταθμό αντικαταστάθηκε με τον παλαιστινιακό αρχαϊσμό του Τετραγράμματου με εβραϊκούς χαρακτήρες και πιθανώς ως τελευταίο στάδιο εμφανίστηκε η μορφή ΙΑΩ, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Ωριγένης και ο Ιερώνυμος. Ο ισχυρισμός ότι οι δύο προαναφερθέντες αρχαίοι συγγραφείς υποτίθεται πως μαρτυρούν ότι οι Εβδομήκοντα χρησιμοποιούσαν εξαρχής το Τετραγράμματο[24] δεν γίνεται αποδεκτός από άλλους, αφού θεωρείται πως οι αναφορές τους αφορούσαν μόνο τα χειρόγραφα που εκείνοι είχαν στα χέρια τους[25]. Όσον αφορά την φράση του Ωριγένη, "Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες", ο Albert Pietersma προβάλει την άποψη ότι η φράση αυτή αναφέρεται στην ακρίβεια των χειρογράφων και δεν μας βεβαιώνει και για το γεγονός ότι ο Ωριγένης θεωρούσε εξίσου αυθεντική και ακριβή τη χρήση του Τετραγράμματου μέσα σε αυτά[26].
Εκτός αυτών των αντιρρήσεων, αναφέρονται και οι περιπτώσεις των κειμένων που έχουν σωθεί από ιουδαίους όπως ο Φίλωνας και ο Ιώσηπος, αλλά και το βιβλίο της Σοφίας Σολομώντος (κανονικό βιβλίο της ΠΔ για Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς, το οποίο δεν αποδέχονται οι Προτεστάντες), τα οποία έχουν γραφτεί εξ αρχής στα ελληνικά και δεν κάνουν πουθενά χρήση του εβραϊκού τετραγράμματου, ενώ χρησιμοποιούν στη θέση του το Κύριος (ή και το Δεσπότης, όπως ο Ιώσηπος)[27]. Θα μπορούσε δηλ. να ερωτηθεί, αν πράγματι οι χριστιανοί αντιγραφείς ήθελαν κάθε αναφορά στο τετραγράμματο να αντικαθίσταται από το Κύριος, για ποιο λόγο δεν διόρθωσαν και τη γραφή "Δεσπότης" που χρησιμοποιούσε ο Ιώσηπος, βάζοντας επίσης στη θέση του το Κύριος[28].
Για την άλλη θεωρία, της υποτιθέμενης παρουσίας του τετραγράμματου στα πρωτότυπα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει στήριξη σε κανένα χειρόγραφο: στις παραθέσεις της Παλαιάς Διαθήκης που βρίσκονται στα σωζόμενα χειρόγραφα του κειμένου της Καινής Διαθήκης, δεν εμφανίζεται αυτούσιο το τετραγράμματο σε οποιαδήποτε μορφή, σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου της[29].
Στο επιχείρημα ότι έχει διασωθεί μέρος του τετραγράμματου στην Καινή Διαθήκη, μέσα σε μεταγραφές εβραϊκών ονομάτων όπως "Ιησούς" ή "Ιωάννης" και σε όρους όπως "Αλληλούια", εκτός ότι καμμία από τις περιπτώσεις αυτές δεν αποτελεί παρουσία αυτούσιου του τετραγράμματου ονόματος, θα μπορούσαν να αντιπαρατεθούν και τα εξής:
Το Αλληλούια δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα αυτούσιας χρήσης του εβραϊκού "ονόματος του Θεού", αφού παρατίθεται στην Καινή Διαθήκη καί μεταφρασμένο στα ελληνικά[30], ως "αινείτε τον Θεόν"[31].
Μέρος του τετραγράμματου, περιέχεται εξίσου και στο όνομα "Βαρ-ιησούς" (Πραξ. 13,6) ο οποίος ήταν "ψευδοπροφήτης" με κύρια ενασχόληση "την μαγικήν τέχνην" και "ζητών διαστρέψαι...από της πίστεως", "πλήρης παντός δόλου και πάσης ραδιουργίας, υιός διαβόλου, εχθρός πάσης δικαιοσύνης", κατά την εκφραση του Απ. Παύλου[32].
Ο George Howard, βασικός υποστηρικτής της υπόθεσης για την παρουσία του τετραγράμματου στα πρωτότυπα της Καινής Διαθήκης, ομολογεί εν τούτοις ότι πρόκειται για μια θεωρία[33] που έχει ως βάση την πεποίθησή του, ότι "το "Κύριος" δεν χρησιμοποιούνταν τόσο συχνά όσο πιστευόταν"[34], χωρίς όμως να καταλήγει σε βεβαιότητα ούτε για τη χρήση του τετραγράμματου[35], ούτε για την συχνότητα εμφάνισής του[36]. Καταλήγει λέγοντας μόνο, ότι βασικά στοιχεία της θεωρίας του "δεν είναι πέρα από τη σφαίρα της πιθανότητας"[37], αρκετοί όμως μελετητές ασκούν κριτική στις απόψεις του[38].
Ερμηνεία του ονόματος
Με τη φράση "εγώ ειμί ο Ων"[39], "ο Θεός της Π.Δ. αποκαλύπτεται στον Μωυσή οντολογικά"[40]. Ο ίδιος ο Θεός εξηγεί ότι είναι ο αιωνίως υπάρχων. Έτσι μετέφρασαν οι Ο' (εβδομήκοντα) το εβραϊκό "εχγιέ ασέρ εχγιέ", που σημαίνει "είμαι εκείνος ο όποιος είμαι". Έχει λεχθεί ότι η πρόταση, όπως είναι διατυπωμένη, αποτελεί απλή υπεκφυγή, άρνηση του Θεού να γνωρίσει στους ανθρώπους το όνομά Του[41]. Ο Θεός, "συγκαλύπτοντας το...διατήρησε άθικτο το μυστήριο της απόλυτης υπερβατικότητάς του, εως ότου με το πλήρωμα του χρόνου το όνομα του αποκαλύφθηκε πλήρως στο όνομα του Ιησού Χριστού, ο οποίος φέρει «το όνομα το υπέρ παν όνομα» (Φιλιπ. 2,9)"[42].
Η αποκάλυψή Του αυτή σημαίνει ότι "δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τίποτε για το Θεό παρά μόνο ότι υπάρχει"[43] και σκοπεύει να διδάξει στους ανθρώπους ότι είναι αδύνατο να εισχωρήσουν και να κατανοήσουν τη φύση Του. Τέτοια δε παραδείγματα υπεκφυγής έχουμε και αλλού στην Παλαιά Διαθήκη[44]. Αυτό που τελικά αποκαλύπτει ο Θεός "είναι δηλωτικό του χαρακτήρα και της οντότητας του και εμπερικλείει την αυθεντία, τη δύναμη και την αγιότητα του"[45].
Η αποκάλυψη του Έξοδ. 3:14, μπορεί να ερμηνευθεί και με μέλλοντα χρόνο: "Θα είμαι εκείνος που θα είμαι", δηλαδή ένας ζωντανός Θεός που θα οδηγεί την ιστορία, θα αποκαλύπτεται στον λαό Του συνεχώς και θα είναι μαζί του στην πορεία του. Το "αιώνιος" (Έξοδ. 3:15) είναι ένας υπομνηματισμός του ονόματος Γιαχβέ. Ομοίως και η έκφραση της Αποκαλύψεως: "Ο ών και ο ήν και ο ερχόμενος"[46], είναι μια ανάπτυξη του "Εγώ είμαι" που βλέπουμε στο εδάφιο Έξοδ. 3:14[47].
Η οντολογική αποκάλυψη του Θεού στο βιβλικό συμβάν της εξόδου, είναι μια από τις αγιογραφικές προσπάθειες να ερμηνευτεί η "θεία φύση με μερικά ονόματα"[48]. Τα "άπειρα άλλα ονόματα" που χρησιμοποιεί η Αγία Γραφή, όπως "Εγώ είμαι ο Κύριος" (Ησ. 42, 8)..."Εγώ είμαι ο Ων"..."Είμαι ελεήμων", χρησιμοποιούνται γιατί "σημαίνεται μ' αυτά...το ύψος κι η θεότητα...ώστε...να μάθουμε ακριβώς ότι, όταν αναφέρει ένα από...αυτά, εκφωνεί μαζί όλο τον κατάλογο των ονομάτων, κατά το σχήμα της παρασιώπησης"[49].
Όπως λοιπόν συμβαίνει με όλα τα ονόματα, έτσι και αυτό αναφέρεται στη φύση και τον χαρακτήρα του φορέα του, δηλ. του Θεού, τον οποίο θεωρείται ότι αποκαλύπτει με δύο τρόπους:
πρώτον, ως διαβεβαίωση ότι Αυτός υπάρχει, που σημαίνει ότι, μέσα στο πολυθεϊστικό περιβάλλον της εποχής, διακρίνεται άμεσα από τους θεούς των άλλων εθνών, οι οποίοι δεν υπάρχουν[50].
δεύτερον, ως ομολογία της αυθυπαρξίας και της αιωνιότητάς Του, δηλ. της απόλυτης υπερβατικότητας του προσώπου Του ως προς την φθορά και την αλλοίωση της υλικής πραγματικότητας, που γνωρίζει ο άνθρωπος[51]
Η σημασία του εβραϊκού ονόματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία
Όπως ήδη γράφτηκε, η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι το τετραγράμματο, αποτελεί αναφορά στον ένα, Τριαδικό Θεό. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας, ο Τριαδικός Θεός είναι ένας και ο αυτός στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη[52].
Κατά συνέπεια, όπως ήδη αναφέραμε, "το όνομα Γιαχβέ οιονεί αναλύεται εις το "Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα". Ούτω Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ (Δευτ. 6: 4), διότι υπάρχει μία θεία ουσία. Επειδή δε έκαστον των τριών προσώπων έχει όλόκληρον την θείαν ουσίαν...δυνάμεθα να λέγωμεν, ου μόνον ότι ο Υιός είνε Γιαχβέ, αλλά και ότι είνε ο Γιαχβέ (ενάρθρως), ο όλος δηλαδή θεός".[53][54]. Για τους Ορθοδόξους, ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είναι ο Γιαχβέ-Λόγος[55], που σημαίνει ότι "ο Χριστός είναι Γιαχβέ και αυτός, ως ο Πατήρ του"[56]. Το όνομα αυτό, στην πραγματικότητα, εκφράζει τον ένα Θεό στην ουσία του, επειδή τα ονόματα του Θεού είναι δηλωτικά ιδιοτήτων της θείας ουσίας[57].
Χρήση του Γιαχβέ
Στην Καινή Διαθήκη
Πρέπει, καταρχάς, να διευκρινιστεί ότι το Τετραγράμματο δεν εμφανίζεται σε κανένα από τα υπάρχοντα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου της[58].
Γενικά, στην Κ.Δ. εκτός από λίγες περιπτώσεις, απουσιάζουν οι περισσότερες παλαιοδιαθηκικές προσφωνήσεις του Θεού και αντί αυτών συναντώνται οι εξής[59]:
Επτά αναφορές με το "Κύριος ο Θεός σου" (Ματθ. 4:7.10, 22:37, Μαρκ. 12:30, Λουκ. 4:8.12, 10:27).
300 περίπου αναφορές με την ελληνική λέξη "Θεός", στα τέσσερα ευαγγέλια.
Άλλες 275 φορές, έχουμε τη χρήση του Πατήρ-Πατρός (που για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί αναφορά στο Πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας).
Οι περισσότερες αναφορές στο βιβλίο των Πράξεων γίνονται με το "Θεός" (163 φορές) και με το "Κύριος" (103 φορές) αν και υπάρχουν μερικές αναφορές που θυμίζουν την Π.Δ. όπως "Κύριος του ουρανού και της γης" (17:24), "Κύριος όλων" (10:36), "Θεός Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ" (3:13, 7:32), "Θεός των πατέρων ημών" (3:13, 5:30, 22:14, 24:14) και "Θεός της δόξης" (7:2).
Στις επιστολές της Κ.Δ. οι αναφορές στον Θεό ποικίλουν. Γίνεται χρήση του "Αββά" (Ρωμ. 8:15), "Κτίστης" (Α' Πετρ. 4:5), "Πατήρ της δόξης" (Εφεσ. 1:17), "Πατήρ των φώτων" (Ιακ. 1:7), "Πατήρ των Οικτιρμών" (Β' Κορ. 1:3), "Νομοθέτης" (Ιακ. 4:2), "Θεός ο αόρατος" (Κολ 1:15), "Θεός Σωτήρας" (Α' Τιμ 1:1) κ.ά.
Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ο Θεός περιγράφεται ως "ο ών καί ο ήν καί ο ερχόμενος" (1:4), "Κύριος ό Θεός ο Παντοκράτωρ" (4:8), "Θεός ζων" (7:2), "Θεός του ουρανού" (11:13) κ.ά.
Ενδεικτική είναι η περίπτωση απόδοσης εδαφίων που στην Π.Δ. περιέχουν την λεγόμενη αποκάλυψη του ονόματος, η οποία, εντούτοις, γίνεται χωρίς το τετραγράμματο:
"Θεός του Αβραάμ, Θεός του Ισαάκ, Θεός του Ιακώβ (Μαρκ. 12:26, Λουκ. 20:37). Με το Θεός αποδίδει ο Μάρκος και ο Λουκάς τις παραθέσεις από το Εξ. 3:15. Απουσιάζει έτσι αυτούσια η επίκληση του εβραϊκού τετραγράμματου από την Καινή Διαθήκη.
Στους Πατέρες της Εκκλησίας
Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως σημειώνεται στον 19ο Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, κάθε ερμηνεία των διδασκαλιών της Γραφής, πρέπει να κινείται στα πλαίσια της Ιεράς Παραδόσεως:
"...πάντα τον κλήρον και τον λαόν εκδιδάσκειν τους της ευσέβειας λόγους, εκ της θείας γραφής αναλεγομένους τα της αληθείας νοήματα τε, και κρίματα, και μη παρεκβαίνοντας τους ήδη τεθέντας όρους, ή την εκ των θεοφόρων Πατέρων παράδοσιν...και ει γραφικός ανακινηθείη λόγος, μη άλλως τούτον ερμηνευέτωσαν, ή ως αν οι της εκκλησίας φωστήρες, και διδάσκαλοι, δια των οικείων συγγραμμάτων παρέθεντο...".
Κατά συνέπεια, και η επίκληση του Θεού, πρέπει να γίνεται με βάση την Ορθόδοξη Πατερική ερμηνεία η οποία δεν θεωρεί υποχρεωτική τη χρήση του εβραϊκού ονόματος του Θεού, ούτε ότι συνδέεται με οποιονδήποτε τρόπο με τη σωτηρία του πιστού όπως πιστεύουν κάποιες αιρέσεις.
Είναι άλλωστε πάγια τακτική της Καινής Διαθήκης να παραλείπει την αυτούσια εκφορά του τετραγράμματου στα εβραϊκά, και αυτό εφαρμόζουν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς και οι Πατέρες της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κάθε φορά που υπάρχει λόγος, γίνεται χρήση της ελληνικής απόδοσης[60], «ο Ων» ή «Κύριος», όπως φαίνεται και από τα σχόλια επάνω στο γνωστό εδάφιο της "αποκάλυψης του θείου ονόματος" (Εξ. 3:14):
"Ο Ων δε εξαπέσταλκέν με, φησίν ο Μωυσής" (Κλήμ. Αλεξ., Στρωμ. 1.25.166).
"Είπε γαρ κύριος προς Μωσήν· Ο Ων τούτο μοι εστίν το όνομα." (Ωριγένους, Εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 2.13.95).
"Όταν γουν λέγη· Εγώ ειμί ο Ων, και το Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός, και όπου ποτέ λέγει η γραφή ο Θεός, ημείς αναγινώσκοντες ουδέν έτερον ή αυτήν την άκατάληπτον αυτού ουσίαν." (Μ. Αθανασίου, Επιστολή περί της εν Νικαία συνόδου, 26.3).
"Δια τι μη είπεν, Εν μορφή Θεού γενόμενος, αλλ' Υπάρχων; Ίσον εστί τούτο του ειπείν, Εγώ ειμί ο Ων." (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Προς Φιλιππησίους, 62.223).
Σημαντικά πρόσωπα της Εκκλησιαστικής παράδοσης όπως ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος Παμφίλου, ο Επιφάνιος Επίσκοπος Σαλαμίνος και ο Θεοδώρητος Κύρου, παραδίδουν τις αποδόσεις του τετραγράμματου στα ελληνικά ως εξής:
«Ιαουέ» = «ο Ων και ο εσόμενος» (Κλήμ. Στρωματ. 5.6.34)
«Ιαή» = «Κύριος» (Ωριγ. Εις Ψαλμούς, 12.1104)
«Ιά» & «Ιαώ» = «επώνυμα εστί του ενός και αυτού Θεού» (Ωριγ. Κατά Κέλσ. 6.32)
«Ιά» = «Κύριος» (Ευσεβ., Εις τους Ψαλμούς, 24.65)
«Ιά» = «Κύριος» (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
«Ιαβέ» = «ος ην και εστίν ο αεί Ων» (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
«Ιά» = «Κύριος» (Θεοδώρ., Εις τους Ψαλμούς, 80.1980)
«Ιαβέ» = «ο Ων» (Θεοδώρ., Ερωτήσεις εις τη Γένεσιν, 112.11-18)
Όπως αναφέρθηκε, οι ερμηνείες που σχετίζονται με το τετραγράμματο είναι ότι δεν εκφράζει απλώς ένα όνομα, αλλά δηλώνει είτε "αποφυγήν να ονομάση τον Θεόν" είτε "την έννοιαν του είναι, του υπάρχοντος"[61].
Το πλήθος των θείων ονομάτων
Κάτι που εξαρχής γίνεται αντιληπτό στον μελετητή της Παλαιάς Διαθήκης είναι η πολλαπλότητα των ονομάτων του Θεού, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει έτσι, ενώ η χρήση προσωπικών αντωνυμιών διευκρινίζει ότι πρόκειται πράγματι περί θείων ονομάτων.
Για παράδειγμα, στο Εξ. 6:2-3, ένα από τα εδάφια που συντελείται η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού, συναντάμε ένα όνομα (Γιαχβέ) και δύο τίτλους (Θεός και Παντοδύναμος). Και βέβαια δεν είναι αυτοί οι μόνοι τίτλοι:
"ο γάρ Κύριος ο Θεός ζηλωτόν όνομα, Θεός ζηλωτής εστί" (Εξ. 34:14)
Στο χωρίο αυτό, κατά δήλωση του Θεού, το όνομά του είναι "ζηλότυπος" (δηλ., σύμφωνα με την Πατερική ερμηνεία, δεν αποδέχεται τη λατρεία άλλων θεών).
"Αλλά συ, Κύριε, πατήρ ημών ρύσαι ημάς απ' αρχής το όνομα σου έφ' ημάς εστί (Ησ. 63:16)
Εδώ το όνομα του θεού δηλώνεται ως "Λυτρωτής μας" («ρύσαι ημάς»).
"Τάδε λέγει Κύριος o Ύψιστος, ο εν υψηλοίς κατοικών τον αιώνα, άγιος εν άγίοις όνομα αυτώ" (Ησ. 57:15)
Σύμφωνα με το κείμενο, το όνομα του Θεού είναι "Άγιος".
Επίσης:
Στο Ψαλμ. 16:2 ο Θεός καλείται Αδωνάι, δηλ. Κύριος.
Στο Ψαλμ. 132:2 ο Θεός καλείται Αβίρ, δηλ. Ισχυρός
Στο εδάφιο Νεεμ. 10:29 ο Θεός καλείται ως Έλωχίμ (Θεός ή Θεοί)
Στο εδάφιο Αμώς 5:16 τα ονόματα του Θεού είναι πολλά: Ελωχίμ, Γιαχβέ, Αδωνάι,
Εξίσου πολλά εμφανίζονται και στο Ησ. 47:4 (και παρ' όλ' αυτά το κείμενο γράφει σε ενικό αριθμό Όνομα): Λυτρωτής, Κύριος των δυνάμεων, Άγιος του Ισραήλ (Γκοέλ, Γιαχβέ, Σαβαώθ, Καδώς).
Επίσης, στον Αβραάμ ο θεός έγινε γνωστός με το όνομα Θεός Παντοκράτωρ ή Ελ Σαντάγι (Γεν. 17:1) όπως και στον Ιακώβ (Γεν. 35:11).
Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση όπου ο Ιησούς στα τελευταία λόγια του επάνω στο Σταυρό, ενώ επικαλείται τον Θεό, τον προσφωνεί όχι Γιαχβέ, αλλά "Ελωί" (στα αραμαϊκά): "Ελωί, Ελωί, λαμά, σαβαχθανί" (Μαρκ. 15:34).
Το ίδιο μας παραδίδει και ο Ματθαίος, δηλ. μια επίκληση στον Θεό όχι με το Γιαχβέ αλλά με το εβραϊκό "Ηλί": "Ηλί, Ηλί, λαμά σαβαχθανί" (Ματθ. 27:46).
Έτσι, σε δύο περιπτώσεις επίκλησης του Θεού στα εβραϊκά που έχουν διατηρηθεί στην Κ.Δ. δεν περιέχεται το Γιαχβέ και επιπλέον, οι ευαγγελιστές σπεύδουν να μεταφράσουν στα ελληνικά τις προσφωνήσεις "Ελωί" και "Ηλί", κάνοντας έτσι φανερό ότι η επίκληση του Θεού στα εβραϊκά δεν αποτελεί κάποιου είδους εντολή για τους Χριστιανούς ή έστω, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα για τους πιστούς η χρήση του στα εβραϊκά.
Επίσης, η χρήση του Αλληλούια (Hallelu-Yah = Αινείτε τον Γιαχ[βέ]) που συναντάμε μόνο στα εδάφια Αποκ. 19:1.3.4.6 δεν προτρέπει σε κάποια χρήση του εβραϊκού ονόματος, αλλά αποτελεί μορφή λατρευτικού αίνου[62] όπως φαίνεται από το εδάφιο Αποκ. 19:5 που κάνει χρήση της μορφής αυτής και στα ελληνικά: "Καί φωνή από τού θρόνου εξήλθε λέγουσα· αινείτε τον Θεόν ημών".
Σε εφαρμογή αυτού του λατρευτικού αίνου, η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί τις εκφράσεις Αλληλούια, Αινείτε το θεό ή Δόξα σοι ο θεός εφόσον ούτε και η Κ.Δ. δεν παρουσιάζει κάποια εμμονή στη χρήση της εβραϊκής λέξης και την παραδίδει και μεταφρασμένη.
Σε μια παρόμοια περίπτωση με τις δύο προηγούμενες, ο Απ. Παύλος παραδίδει στην Α' προς Κορινθίους επιστολή του, ευχή της παλαιστινής κοινότητας από τις λατρευτικές της συνάξεις. Πρόκειται για το "Μαραναθά" (Α' Κορ. 16:22) το οποίο σημαίνει "Έρχου, Κύριε" ή "ο Κύριος έρχεται". Και αυτό όμως, σε άλλο σημείο της Κ.Δ. αποδίδεται στα ελληνικά όπως στο Αποκ. 22:20: "ναί έρχου, Κύριε Ιησού".
Το ίδιο εφαρμόζει και ο Μάρκος όταν μας παραδίδει λόγιο του Ιησού που αποτελεί παράθεση από το Δευτερονόμιο 6:4-5):
"άκουε, Ισραήλ, Κύριος[63] ο Θεός ημών, Κύριος[64] είς εστι· αγαπήσεις Κύριον[65] τόν Θεόν σου εξ όλης τής καρδίας σου καί εξ όλης τής ψυχής σου καί εξ όλης τής διανοίας σου καί εξ όλης τής ισχύος σου." (Μαρκ. 12:29-30)
Όπως είδαμε, στους παραπάνω στίχους τους οποίους παραθέτει ο ευαγγελιστής Μάρκος, περιέχεται τρεις φορές το τετραγράμματο, όμως η απόδοση στην Κ.Δ. γίνεται με το ελληνικό "Κύριος". Το ίδιο συμβαίνει και στην αρχαία Πατερική παράδοση (αρχές 2ου αιώνα):
"αγαπήσεις γαρ Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και τον πλησίον σου ως σεαυτόν" (Ιγνατίου, Επιστολή προς Σμυρναίους, 6.2).
Το σωτήριο όνομα του Ιησού Χριστού: "όνομα το υπέρ παν όνομα" (Φιλ. 2:9)
Στην Καινή Διαθήκη, η Σωτηρία του ανθρώπου συνδέεται άμεσα, με ένα και μόνο όνομα, αυτό του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού:
"Ο Ιησούς αυτός είναι ο λίθος που περιφρονήθηκε από σας...Και δεν είναι δυνατόν από κανένα άλλο να προέλθει η σωτηρία, γιατί δεν υπάρχει άλλο όνομα κάτω από τον ουρανό δοσμένο στους ανθρώπους με το οποίο θα πρέπει να σωθούμε"[66] .
Επιπλέον, στην Προς Φιλιππησίους επιστολή (2:5-10), φανερώνεται πως το όνομα που βρίσκεται πάνω από κάθε άλλο, είναι μόνο το όνομα του "Κυρίου"[67] και του "Θεού"[68], Ιησού Χριστού:
στίχ. 5.[69] Ας επικρατεί μεταξύ σας το ίδιο φρόνημα που είχε και ο Ιησούς Χριστός,
στίχ. 6. ο οποίος, αν και ήταν Θεός, δεν θεώρησε ότι είχε από αρπαγή την ισότητα του προς τό Θεό,
στίχ. 7. αλλά κένωσε τόν εαυτό του, έλαβε μορφή δούλου, έγινε όμοιος προς τους ανθρώπους.
στίχ. 8. Και όντας πραγματικός άνθρωπος, ταπείνωσε τον εαυτό του υπακούοντας μέχρι θανάτου και μάλιστα σταυρικού θανάτου.
στίχ. 9. Γι' αυτό και ο Θεός τον υπερύψωσε και του χάρισε όνομα, που είναι παραπάνω από κάθε άλλο όνομα,
στίχ. 10. ώστε στο όνομα του Ιησού να γονατίσουν και να τον προσκυνήσουν όλα τα επουράνια, τα επίγεια και τα υποχθόνια...
στίχ. 11. Και κάθε γλώσσα θα ομολογήσει δυνατά ότι ο Ιησούς Χριστός είναι Κύριος...
Το όνομα του Ιησού Χριστού είναι ο πλούτος της Εκκλησίας[70], η καθημερινή και αδιάκοπη ενασχόληση των πιστών[71], ενώ υπέρτατη χαρά για τους Χριστιανούς είναι "να υποστούν ατιμωτική τιμωρία υπέρ του ονόματος του Ιησού"[72] και ακόμη "αποθανείν...υπέρ του ονόματος του Κυρίου Ιησού"[73].
Ο Ιησούς Χριστός είναι ο αποκαλυπτόμενος Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης
Ο Ιησούς "για την αρχέγονη Εκκλησία ήταν ο Κύριος Γιαχβέ, ο οποίος προϋπήρχε στον Ουρανό, συνόδευσε με παρουσία Του και την επιτέλεση σημείων και τεράτων τον ισραηλίτη λαό στην έρημο και αναμενόταν να εμφανιστεί στα Έσχατα για να επιτελέσει την Κρίση"[74]. Πολλοί είναι οι "προσδιορισμοί που στην Παλαιά Διαθήκη αποδίδονται μόνο στον Θεό Γιαχβέ" και "χρησιμοποιούνται...ελεύθερα για τον Χριστό, τον ενανθρωπήσαντα Γιαχβέ"[75] στα βιβλία της Καινής Διαθήκης[76].
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, εξαίροντας το ομοούσιο Πατρός και Υιού όπως παρουσιάζεται στην Καινή Διαθήκη[77], επισημαίνει:
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξη ότι έχει την ιδία ακριβώς ουσία με τον Πατέρα, λέει: "ο εωρακώς εμέ εώρακε τόν πατέρα" (Ιω. 14,9).
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξη την ιδιαίτερη δύναμη Του, λέει: "εγώ καί ο πατήρ εν εσμεν" (Ιω, 10,30).
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξει την ισότητα της εξουσίας, λέει: "ώσπερ γάρ ο πατήρ εγείρει τούς νεκρούς καί ζωοποιεί, ούτω καί ο υιός ούς θέλει ζωοποιεί" (Ιω. 5,21).
Όταν θέλει να δείξει την ταυτότητα της λατρείας, λέει: "πάντες τιμώσι τον υιόν, καθώς τιμώσι τον πατέρα. Ο μη τιμών τον υιόν ου τιμά τόν πατέρα" (Ιω. 5,23).
Όταν θέλει να δείξει την αυθεντία να μεταβάλλει τους νόμους, λέει: "ο δέ Ιησούς απεκρίνατο αυτοίς· ο πατήρ μου έως άρτι εργάζεται, καγώ εργάζομαι" (Ιω. 5,17).
Εξάλλου, στο τέταρτο ευαγγέλιο, "η μαρτυρία των διηγήσεων θαυμάτων υπέρ της θεότητας του Ιησού βρίσκεται σε συμφωνία και με τη χριστολογική μαρτυρία του...σύμφωνα με την οποία ο Ιησούς είναι ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, ο προϋπάρχων Λόγος, ο μονογενής υιός του θεού, ο δημιουργός του κόσμου και ο σωτήρας του πεπτωκότος ανθρώπου"[78]. Αυτό επίσης φαίνεται[79]:
Από το ότι η δόξα του Γιαχβέ, ως έκφραση της θεότητας και ως μέσο αποκαλύψεώς της στον κόσμο, αποδίδεται από τον ευαγγελιστή Ιωάννη αυτούσια και διαχρονικά στον Ιησού.
Από το ότι ο ιωάννειος Ιησούς χρησιμοποιεί για τον εαυτό του σε απόλυτη σύνταξη τη φράση "εγώ είμι", που αποτελεί στην Παλαιά Διαθήκη το νοηματικό περιεχόμενο και σε ορισμένες περιπτώσεις, στη μετάφραση των Ο΄, και τον τρόπο εκφοράς του ιερού ονόματος του Γιαχβέ.
Από το ότι ο Ιησούς ποιεί σημεία πρωτοφανή από πλευράς ποιότητας και μεγέθους στη βιβλική ιστορία, σημεία τα όποια βάσει της παλαιοδιαθηκικής και ιουδαϊκής πίστεως μόνο ο ίδιος ο Γιαχβέ, ως ο απόλυτος κύριος της φύσεως και της ιστορίας, έχει τη δύναμη και την εξουσία να πραγματοποιήσει.
Είναι δεδομένο ότι "από άποψη...πατερικής θεολογίας...στην Π. Διαθήκη πότε ο άγγελος στέλνεται από τον Γιαχβέ και πότε είναι ο ίδιος ο Γιαχβέ...Στην προκειμένη περίπτωση οι Πατέρες είπαν πως ο άγγελος είναι ο Γιαχβέ, και ο Γιαχβέ είναι ο Λόγος"[80].
Υποσημειώσεις
Έξοδ. 3:13-17, 6:2-4
"Ένα διά της Τριάδος ομολογούμεν είναι τον Θεόν" (Κατά Αρειανών, Λόγος Γ', PG 26,353Β).
Έξοδ. 3:1-16
"Υπόστασις μία εστιν η λέγουσα «εγώ ειμί ο ων»" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Δ', PG 26,468C).
"ά δε λαλεί ο Θεός, πρόδηλον ότι δια του Λόγου λαλεί, και ου δι' άλλου" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Γ', PG 26,352Β).
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69 (υποσημ. #29).
Ρωμανίδης Σ. Ιωάννης, Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τόμ. Α', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1999 (c1973), σελ. 223.
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 67.
Σωτηρόπουλος Νικόλαος, Ο Ιησούς Γιαχβέ, 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 35.
Βλ. λήμμ. "Γιαχβέ", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 17, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 / "Ιαβέ", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 6, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1965, στ. 592-593.
Στο πρωτότυπο: "The incorrect hybrid, ‘Jehovah,’ arose from Christian misunderstanding in the late Middle Ages" (Paul J. Achtemeier et al., Harper's Bible Dictionary, San Francisco: Harper & Row, 1985, σελ. 685).
Στο πρωτότυπο: "A mispronunciation (introduced by Christian theologians, but almost entirely disregarded by the Jews" (λήμμα "Jehovah", Ιουδαική Εγκυκλοπαίδεια.
Παρατίθεται στο Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 334.
Johan Lust et al., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Revised Edition, Stuttgart 2003, λήμμα: γή,-ής
Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Περί των Ο' Ερμηνευτών της Παλαιάς θείας Γραφής, τόμ. 2ος, Αθήνησιν 1845, σελ. 596-597
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 39-40
Ωριγένης, Σχόλιο εις Ψαλμούς, PG 12,1104.
Ιερώνυμος, Prologus Galeatus, PL 28, 594-595.
George Hοward, 'The Tetragram and the new Testament', JBL 96 (1977),σελ. 63-68
Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram. A Renewed Quest for the Original Septuagint' "De Septuaginta", eds. Pietersma and Claude Cox (Mississauga, Ontario: Benben Publications, 1984), σελ. 86. 89-90
Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible. An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 33, 35· Hurtado W. Larry, Lord Jesus Christ. Devotion to Jesus in Earliest Christianity, Wm. B. Eerdmans 2005, σελ. 183
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 37.
Theological Dictionary of the New Testament, 3:1081
Patrick Skehan, The Divine Name at Qumran in the Masada Scroll and in the Septuagint, 1980, σ. 21-23, 31
Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram..., ό.π., σελ. 88
Ο ίδιος προσθέτει: "Κατά τη γνώμη μας, κανένα από τα δύο δεν δεν αποδεικνύει οτιδήποτε!" (Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram..., ό.π., σελ. 87, 88)
David Noel Freedman, The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1996, 4:350 / Joel B. Green et al., Dictionary of Jesus and the Gospels, InterVarsity Press 1992, 485 / Gerald F. Hawthorne et al., Dictionary of Paul and His Letters, InterVarsity Press 1993, 561, James D. G. Dunn, 'The Theology of Paul the Apostle', Wm. B. Eerdmans 1998, σελ. 249
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 42
Bruce Manning Metzger, ό.π.
Τρεμπέλας Ν. Παν., 'Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας', τόμ. Α', σελ. 164
Αποκ. 19:5
Βλ. άρθρο: "Βαριησούς", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 3, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1963, στ. 622-623.
George Hοward, 'The Tetragram and the new Testament', JBL 96 (1977),σελ. 81
ό.π., σελ. 65
ό.π., σελ. 82
ό.π.
ό.π., σελ. 81
βλ. τα προαναφερόμενα έργα των Capes B. David, Old Testament..., Hurtado W. L., Lord Jesus Christ, Metzger B., Manuscripts..., Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram, κ.ά.
Έξοδ. 3:14
Μπέγζος Μάριος, Φαινομενολογία της Θρησκείας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995, σελ. 208.
Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 333.
Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 311.
Φλορόφσκυ Γεώργιος, Οι Ανατολικοί Πατέρες του Τέταρτου αιώνα, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 249.
Γεν. 32:30, Κριτ. 13:18
Καλαντζάκης, ό.π..
Αποκ. 1:4.8
Φούντας Ιερεμίας, Έξοδος, ό.π..
Αγ. Γρηγόριος Νύσσης, Λόγοι εις τους Μακαρισμούς (μτφρ. Μπρούσαλης Π. (αρχιμ.), 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1990, σελ. 126-127.
Ό.π..
Ιουστίνου, Λόγος παραινετικός προς Έλληνας, 21
Παπαρνάκης Γ. Αθανάσιος, 'Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 43
"εις Θεός, ο Πατήρ, Παλαιάς και Καινής Διαθήκης δεσπότης, και εις Κύριος Ιησούς Χριστός ο εν Παλαιά προφητευθείς και εν Καινή παραγενόμενος, και εν Πνεύμα Άγιον, δια προφητών μεν περί του Χριστού κηρύξαν, ελθόντος δε του Χριστού καταβάν και επιδείξαν αυτόν. Μηδείς ουν χωριζέτω την Παλαιάν από της Καινής Διαθήκης" (Κύριλ. Ιεροσολ., Κατηχήσεις, PG 33,920C).
Σωτηρόπουλος Νικόλαος, Ο Ιησούς Γιαχβέ, 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 35.
βλ. και Ιεροί Κανόνες: 5 Β'. 2, 57 Καρθ. 1 Πενθ. 49 ΑΠ.
Γρηγορίου Ναζιανζηνού, επιστολή 110, P.G., 37, 177 Β-189: "Ημείς δε θεόν γινώσκομεν τον Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...μίαν και την αυτήν...θεότητος φύσιν και ουσίαν και δύναμιν"
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.1.20
βλ. και:
Χρήστος Κ. Καρακόλης, Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, μελέτη στο "Βιβλική Βιβλιοθήκη #24", Πουρναράς, 2005
Νίκου Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία-Έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τή δυτική Χριστιανοσύνη,, Πουρναράς, 1992, σ.70
Δημητρίου Θ. Κόκκορη, Ορθοδοξία & Κακοδοξία, τ. Α', Αθήνα 1991, σ. 132
Νίκου Ματσούκα, Ορθοδοξία και Αίρεση, 2η έκδ. Πουρναράς, 1992, σ.123)
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69 (υποσημ. #29).
Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον, Αθήνα 2002, σελ. 207
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.
Μ. Βασιλ. Κατά Ευνομίου, 29.541
βλ. και:
Αθανασίου Παπαρνάκη, Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναρά, 2006, σελ. 61
Σταύρου Καλαντζάκη, Οι Θεολογικές ιδέες του προφήτη Ιεζεκιήλ, Πουρναρά, 1994, σελ. 74
Νικολάου Παπαδοπούλου, Τα Δευτεροκανονικά τεμάχια του βιβλίου του Δανιήλ, Αθήνα, 1985, σελ. 269
Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible - An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 35, υποσημ. 70.
Τα αριθμητικά δεδομένα προέρχονται από το βιβλίο: Larry Richards, Every Name of God in the Bible, Thomas Nelson, 2001
Βέλλας Βασίλειος, Θρησκευτικαί προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης, τόμ. Α', 2η έκδ., Αθήναι 1957, σελ. 73.
Βέλλας, ό.π., σελ. 74.
Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. Σάββα Αγουρίδη), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 42 / Σταύρου Ε. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 986
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Πράξ. 4:11-12: Δεληκωστόπουλος Αθανάσιος, Η Καινή Διαθήκη σε Νεοελληνική Απόδοση, 7η έκδ., Αθήνα 2003.
"εις Κύριος Ιησούς Χριστός" (Α' Κορ. 8:6)
Ιω. 1:1: "καί Θεός ήν ο Λόγος"
Ιω. 5:18: "έλυεν τό σάββατον...ίσον εαυτόν ποιών τώ θεώ"
Ιω. 10:33: "απεκρίθησαν αυτώ οι Ιουδαίοι...συ...ποιείς σεαυτόν θεόν"
Ιω. 20:28: "Καί απεκρίθη Θωμάς...Ο Κύριός μου καί ο Θεός μου"
Πράξ. 20:28: "τήν εκκλησίαν τού Κυρίου καί Θεού ήν περιεποιήσατο διά τού ιδίου αίματος"
Ρωμ. 9:5: "ο χριστός τό κατά σάρκα, ο ών επί πάντων Θεός ευλογητός εις τούς αιώνας"
Φιλ. 2:6: "ός εν μορφή Θεού υπάρχων, ούχ αρπαγμόν ηγήσατο τό είναι ίσα Θεώ"
Κολ. 2:9: "Ότι εν αυτώ κατοικεί πάν τό Πλήρωμα τής Θεότητος σωματικώς"
Β' Θεσ. 1:12: "κατά τήν χάριν τού Θεού ημών καί Κυρίου Ιησού Χριστού"
Τίτ. 2:13: "προσδεχόμενοι τήν μακαρίαν ελπίδα καί επιφάνειαν τής δόξης τού μεγάλου Θεού καί Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού"
Εβρ. 1:8: "πρός δέ τόν Υιόν, 'Ο θρόνος σου, ο Θεός, εις τόν αιώνα τού αιώνος'"
Β' Πέτρ. 1:1: "εν δικαιοσύνη τού Θεού ημών καί Σωτήρος Ιησού Χριστού"
Φιλ. 2:5-11, Δεληκωστόπουλος Αθανάσιος, Η Καινή Διαθήκη σε Νεοελληνική Απόδοση, 7η έκδ., Αθήνα 2003.
Πράξ. 3:6 (Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. από τα Γαλλικά με εποπτεία Σάββα Αγουρίδη, Σταύρου Βαρτανιάν), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, στ. 516.
"πάσάν τε ημέραν εν τώ ιερώ καί κατ' οίκον ουκ επαύοντο διδάσκοντες καί ευαγγελιζόμενοι τόν Ιησούν τόν Χριστόν" (Πράξ. 5:42)
Πράξ. 5:41: Δεληκωστόπουλος, Η Καινή Διαθήκη..., ό.π..
Πράξ. 21:13.
Σ. Δεσπότης, "Η Αρχέγονη Χριστολογία", στο Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΕΕΘΣΘ), τμήμα Θεολογίας, τόμ. 12 (νέα σειρά), Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 83.
Στ. Σάκκος, "Η Θεολογία της Αποκαλύψεως", στο περιοδ. Δελτίο Βιβλικών Μελετών, έτος 31-32, τόμ. 21-22 (νέα σειρά) (ΙΑΝ 2002-ΔΕΚ 2003), Αθήνα, Άρτος Ζωής, σελ. 205.
Γράφει ο Στ. Σάκκος: "Αναλυτική και εμπεριστατωμένη έκθεση των χωρίων της Αποκαλύψεως και όλης της Καινής Διαθήκης που εφαρμόζουν στον Ιησού Χριστό εκφράσεις και ονόματα τα οποία στην Παλαιά Διαθήκη σαφώς προσδιορίζουν ή υπονοούν τον Γιαχβέ βλ. στην πρωτότυπη εργασία του Ν. Σωτηροπούλου, Ο Ιησούς Γιαχβέ, Αθήνα 1976" ("Η Θεολογία της Αποκαλύψεως", ό.π., σελ. 231, υποσημ. #24.
Για τις παραθέσεις βλ. Αποστολόπουλος Αδαμάντιος (αρχιμ.), Το Τριαδικό Δόγμα, εκδ. Νεκταρίου Δ. Παναγοπούλου, Αθήνα 1990, σελ. 17.
Καρακόλης Χρήστος, Η Θεολογική Σημασία των Θαυμάτων στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 448.
Βλ. τα παρακάτω και ανάλυση τους στο Χρήστος Καρακόλης, "Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών", στο Θέματα Ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης (Βιβλική Βιβλιοθήκη #24), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 223-255.
Ματσούκας, Δογματική..., τόμ. Β΄, ό.π., σελ. 68-69, υποσημ. #29.
ΠΗΓΗ http://el.orthodoxwiki.org/
Με τη λέξη Γιαχβέ (ή και Ιεχωβά σε κάποιες περιπτώσεις), αναφερόμαστε στο Θείο Όνομα το λεγόμενο και Τετραγράμματο, που χρησιμοποιείται στην εβραϊκή Βίβλο περίπου 6.823 φορές, και αποκαλύφθηκε από τον Θεό στο Μωϋσή, κατά την ίδρυση των νέων σχέσεων του με τον λαό Ισραήλ, στη διαθήκη του Σινά[1].
Σύμφωνα με τους Πατέρες, στο συμβάν της βιβλικής διήγησης όπου το όνομα αυτό απεκάλυψε ο ίδιος ο Θεός, ο Τριαδικός Θεός[2] στον Μωϋσή κατά τη θεοφάνεια της φλεγόμενης βάτου[3], μιλά η μία εκ των τριών υποστάσεων[4], ο Υιός[5], ο άσαρκος Χριστός ή αλλιώς ο Γιαχβέ-Λόγος[6] και συντελείται μία εκ "των αποκαλύψεων του Θεού, διά του Λόγου εν Αγίω Πνεύματι"[7] καθώς, για την Ορθόδοξη Εκκλησία, "όταν ο Λόγος αποκαλύπτει τον Πατέρα, αποκαλύπτει κατ' ανάγκην την Τριάδα· και όταν αποκαλύπτει την Τριάδα, αποκαλύπτει τον Πατέρα"[8]. Κατά συνέπεια, "το όνομα Γιαχβέ οιονεί αναλύεται εις το "Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα". Ούτω Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ (Δευτ. 6: 4), διότι υπάρχει μία θεία ουσία. Επειδή δε έκαστον των τριών προσώπων έχει όλόκληρον την θείαν ουσίαν...δυνάμεθα να λέγωμεν, ου μόνον ότι ο Υιός είνε Γιαχβέ, αλλά και ότι είνε ο Γιαχβέ (ενάρθρως), ο όλος δηλαδή θεός"[9].
Πίνακας περιεχομένων
1.1 Υπήρξε εξαρχής το Τετραγράμματο στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή στην Καινή Διαθήκη;
2 Ερμηνεία του ονόματος
3 Η σημασία του εβραϊκού ονόματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία
3.1 Χρήση του Γιαχβέ
3.1.1 Στην Καινή Διαθήκη
3.1.2 Στους Πατέρες της Εκκλησίας
3.2 Το πλήθος των θείων ονομάτων
3.3 Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη
4 Το σωτήριο όνομα του Ιησού Χριστού: "όνομα το υπέρ παν όνομα" (Φιλ. 2:9)
4.1 Ο Ιησούς Χριστός είναι ο αποκαλυπτόμενος Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης
5 Υποσημειώσεις
To Γιαχβέ αποτελεί το προσωπικό όνομα του Θεού των Ισραηλιτών, αυτό το οποίο αποκαλύφθηκε στον Μωυσή (Έξοδ. 3:14) κατά την ίδρυση των νέων σχέσεων του Θεού με τον Ισραήλ, στη διαθήκη του Σινά, με τη μορφή τεσσάρων εβραϊκών συμφώνων (YHWH) που πήραν την ονομασία Τετραγράμματον. Στην εβραϊκή βίβλο, το όνομα αυτό χρησιμοποιείται περίπου 6.823 φορές και είναι το όνομα που χρησιμοποιείται περισσότερο από κάθε άλλο.
Μετά την Βαβυλώνια αιχμαλωσία (6ος αι. π.Χ.), και ειδικότερα από τον 3ο αι. π.Χ.. οι Ιουδαίοι έπαψαν να χρησιμοποιούν το όνομα Γιαχβέ, κυρίως επειδή άρχισε προοδευτικά να θεωρείται υπερβολικά ιερό για να προφέρεται. Έτσι, κατά τη χρήση του στη Συναγωγή, αντικαταστάθηκε προφορικά με την εβραϊκή λέξη Αδωνάι (Κύριε μου), που στην ελληνική Μετάφραση των Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης αποδόθηκε με το Κύριος.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από το γεγονός αυτό, προέκυψε η εσφαλμένη ανάγνωση του τετραγράμματου ως Ιεχωβά, όνομα που αποτελεί ένα "υβρίδιο", αποτέλεσμα παρανόησης στον ύστερο Μεσαίωνα[11]. Το τεχνητό αυτό όνομα, προήλθε από τους Μασορίτες, δηλ. τους Ιουδαίους λόγιους που προσπάθησαν να διαφυλάξουν το αυθεντικό, εβραϊκό βιβλικό κείμενο, οι οποίοι αντικατέστησαν τα φωνήεντα του ονόματος YHWH με τα φωνηεντικά σημεία των εβραϊκών λέξεων Αδωνάϊ ή Ελωχίμ. Παρ' όλ' αυτά, η κατασκευή Ιεχωβά, παρέμεινε όνομα "σχεδόν ολοκληρωτικά ανυπόληπτο" για τους ίδιους τους Εβραίους[12].
Τελικά, αν και το όνομα αυτό χρησιμοποιήθηκε αρκετά από χριστιανούς ερευνητές μετά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση, τον 19ο και 20ο αιώνα, οι βιβλικοί ερευνητές άρχισαν να χρησιμοποιούν πάλι τον τύπο Γιαχβέ, που φαίνεται να επιβεβαιώνεται και από αρχαίες χριστιανικές μαρτυρίες. Σύμφωνα με τον καθ. Παν. Μπρατσιώτη "το όνομα Jahve...καλείται παρά τοις παλαιοίς εκκλησιαστικοίς συγγραφεύσι και οίον παραμένει και ελληνιστί ήδη επί Θεοδωρήτου και Επιφανίου, μεταγραφόμενον ως «Ιαβέ». Παρά δε τω Κλήμεντι τω Αλεξανδρεί φέρεται μεταγεγραμμένον ως «Ιαουέ»"[13].
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μορφή του τετραγράμματου με τους ελληνικούς χαρακτήρες ΠΙΠΙ (εβρ. יהוה), η οποία αποτελεί παλαιογραφική απόδοση του τετραγράμματου[14] την οποία χρησιμοποίησαν ελληνόφωνοι που δεν γνώριζαν τα εβραϊκά. Όπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Οικονόμος:
"Εντεύθεν αμαθείς τινες της εβραΐδος βλέποντες...τα εβραϊκά ταύτα στοιχεία παρόμοια προς τα ελληνικά ΠΙΠΙ, ανεγίνωσκον την λέξιν πιπί... Ομοιάζουσι δε ταύτα τα γράμματα προς τα του εβραϊκού τετραγραμμάτου...αυτοί δε οι ερμηνείς, οι Ο', το τετραγράμματον ηρμήνευσαν 'Κύριος'"[15].
Υπήρξε εξαρχής το Τετραγράμματο στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή στην Καινή Διαθήκη;
Στην σημερινή εποχή, κάποιες προτεσταντικής προέλευσης αιρέσεις ισχυρίζονται πως είναι επιβεβλημένη για τους Χριστιανούς η χρήση του τετραγράμματου ονόματος Ιεχωβά ή Γιαχβέ (αυτό ισχυρίζονται π.χ. οι λεγόμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά). Η δοξασία αυτή, εν μέρει στηρίζεται στην υπόθεση ότι η χρήση του τετραγράμματου είχε διατηρηθεί εξαρχής στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, αλλά αφαιρέθηκε από μεταγενέστερους χριστιανούς αντιγραφείς και στη θέση του μπήκε το Κύριος. Κατά την ίδια αντίληψη, το τετραγράμματο υποτίθεται ότι συνέχισε να υπάρχει και μέσα στα πρωτότυπα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, αλλά και από εκεί αφαιρέθηκε εντελώς και αντικαταστάθηκε στα επόμενα αντίγραφα που δημιουργήθηκαν.
Η στήριξη της θεωρίας αυτής, ξεκινά από το γεγονός ότι στα αρχαιότερα από τα σπαράγματα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, το τετραγράμματο είτε διατηρείται με τους τέσσερις εβραϊκούς χαρακτήρες יהוה, είτε μεταγράφεται ως ΙΑΩ ή υποκαθίσταται από την οπτική μεταφορά των τεσσάρων εβραϊκών γραμμάτων ως ΠΙΠΙ[16]. Σε αυτό το γεγονός, προστίθεται και η μαρτυρία του Ωριγένη για τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, ο οποίος σε σχόλιο του επάνω στο εδάφιο Ψαλμ. 2:2 σημειώνει: "Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες, όχι όμως με σημερινούς εβραϊκούς [χαρακτήρες], αλλά με τους πιο αρχαίους"[17]. Παρόμοιο σχόλιο κάνει και ο Ιερώνυμος[18].
Θα πρέπει να γίνει καταρχάς σαφές, ότι τα παραπάνω παραμένουν στο επίπεδο της θεωρίας.
Δεν υπάρχει συμφωνία των ειδικών στο αν η όποια παρουσία του Τετραγράμματου στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ήταν πράγματι η αρχική πρακτική[19] ή αν χρησιμοποιείτο στα χειρόγραφα εξ αρχής το Κύριος και το Τετραγράμματο αποτελούσε απλά αρχαϊσμό της ρωμαϊκής εποχής[20]. Αποτελεί άλλωστε γεγονός ότι παγιώθηκε μεταξύ των ελληνόφωνων Ιουδαίων η παράδοση ή συνήθεια να αντικαθιστούν κατά τη δημόσια ανάγνωση των Γραφών το Τετραγράμματο με τη λέξη Κύριος, ενώ οι εβραιόφωνοι αντίστοιχα με τη λέξη Αδωνάι (Κύριος)[21]. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το Κύριος δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο ως υποκατάστατο ή μια μετάφραση του Τετραγράμματου, αλλά λειτούργησε με τον ίδιο τρόπο και για άλλους εβραϊκούς τίτλους για τον Θεό, και μάλιστα αποτέλεσε τη λέξη που κατ' εξοχήν αντικατέστησε το θεϊκό όνομα[22].
Η παραπάνω τοποθέτηση, αναλύεται στην πρόταση ότι η μετάφραση των Ο΄ ξεκίνησε από τα πρώτα της βήματα όχι με το Τετραγράμματο αλλά με τη χρήση του Κύριος[23], στη συνέχεια, σ' ένα ενδιάμεσο σταθμό αντικαταστάθηκε με τον παλαιστινιακό αρχαϊσμό του Τετραγράμματου με εβραϊκούς χαρακτήρες και πιθανώς ως τελευταίο στάδιο εμφανίστηκε η μορφή ΙΑΩ, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Ωριγένης και ο Ιερώνυμος. Ο ισχυρισμός ότι οι δύο προαναφερθέντες αρχαίοι συγγραφείς υποτίθεται πως μαρτυρούν ότι οι Εβδομήκοντα χρησιμοποιούσαν εξαρχής το Τετραγράμματο[24] δεν γίνεται αποδεκτός από άλλους, αφού θεωρείται πως οι αναφορές τους αφορούσαν μόνο τα χειρόγραφα που εκείνοι είχαν στα χέρια τους[25]. Όσον αφορά την φράση του Ωριγένη, "Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες", ο Albert Pietersma προβάλει την άποψη ότι η φράση αυτή αναφέρεται στην ακρίβεια των χειρογράφων και δεν μας βεβαιώνει και για το γεγονός ότι ο Ωριγένης θεωρούσε εξίσου αυθεντική και ακριβή τη χρήση του Τετραγράμματου μέσα σε αυτά[26].
Εκτός αυτών των αντιρρήσεων, αναφέρονται και οι περιπτώσεις των κειμένων που έχουν σωθεί από ιουδαίους όπως ο Φίλωνας και ο Ιώσηπος, αλλά και το βιβλίο της Σοφίας Σολομώντος (κανονικό βιβλίο της ΠΔ για Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς, το οποίο δεν αποδέχονται οι Προτεστάντες), τα οποία έχουν γραφτεί εξ αρχής στα ελληνικά και δεν κάνουν πουθενά χρήση του εβραϊκού τετραγράμματου, ενώ χρησιμοποιούν στη θέση του το Κύριος (ή και το Δεσπότης, όπως ο Ιώσηπος)[27]. Θα μπορούσε δηλ. να ερωτηθεί, αν πράγματι οι χριστιανοί αντιγραφείς ήθελαν κάθε αναφορά στο τετραγράμματο να αντικαθίσταται από το Κύριος, για ποιο λόγο δεν διόρθωσαν και τη γραφή "Δεσπότης" που χρησιμοποιούσε ο Ιώσηπος, βάζοντας επίσης στη θέση του το Κύριος[28].
Για την άλλη θεωρία, της υποτιθέμενης παρουσίας του τετραγράμματου στα πρωτότυπα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει στήριξη σε κανένα χειρόγραφο: στις παραθέσεις της Παλαιάς Διαθήκης που βρίσκονται στα σωζόμενα χειρόγραφα του κειμένου της Καινής Διαθήκης, δεν εμφανίζεται αυτούσιο το τετραγράμματο σε οποιαδήποτε μορφή, σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου της[29].
Στο επιχείρημα ότι έχει διασωθεί μέρος του τετραγράμματου στην Καινή Διαθήκη, μέσα σε μεταγραφές εβραϊκών ονομάτων όπως "Ιησούς" ή "Ιωάννης" και σε όρους όπως "Αλληλούια", εκτός ότι καμμία από τις περιπτώσεις αυτές δεν αποτελεί παρουσία αυτούσιου του τετραγράμματου ονόματος, θα μπορούσαν να αντιπαρατεθούν και τα εξής:
Το Αλληλούια δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα αυτούσιας χρήσης του εβραϊκού "ονόματος του Θεού", αφού παρατίθεται στην Καινή Διαθήκη καί μεταφρασμένο στα ελληνικά[30], ως "αινείτε τον Θεόν"[31].
Μέρος του τετραγράμματου, περιέχεται εξίσου και στο όνομα "Βαρ-ιησούς" (Πραξ. 13,6) ο οποίος ήταν "ψευδοπροφήτης" με κύρια ενασχόληση "την μαγικήν τέχνην" και "ζητών διαστρέψαι...από της πίστεως", "πλήρης παντός δόλου και πάσης ραδιουργίας, υιός διαβόλου, εχθρός πάσης δικαιοσύνης", κατά την εκφραση του Απ. Παύλου[32].
Ο George Howard, βασικός υποστηρικτής της υπόθεσης για την παρουσία του τετραγράμματου στα πρωτότυπα της Καινής Διαθήκης, ομολογεί εν τούτοις ότι πρόκειται για μια θεωρία[33] που έχει ως βάση την πεποίθησή του, ότι "το "Κύριος" δεν χρησιμοποιούνταν τόσο συχνά όσο πιστευόταν"[34], χωρίς όμως να καταλήγει σε βεβαιότητα ούτε για τη χρήση του τετραγράμματου[35], ούτε για την συχνότητα εμφάνισής του[36]. Καταλήγει λέγοντας μόνο, ότι βασικά στοιχεία της θεωρίας του "δεν είναι πέρα από τη σφαίρα της πιθανότητας"[37], αρκετοί όμως μελετητές ασκούν κριτική στις απόψεις του[38].
Ερμηνεία του ονόματος
Με τη φράση "εγώ ειμί ο Ων"[39], "ο Θεός της Π.Δ. αποκαλύπτεται στον Μωυσή οντολογικά"[40]. Ο ίδιος ο Θεός εξηγεί ότι είναι ο αιωνίως υπάρχων. Έτσι μετέφρασαν οι Ο' (εβδομήκοντα) το εβραϊκό "εχγιέ ασέρ εχγιέ", που σημαίνει "είμαι εκείνος ο όποιος είμαι". Έχει λεχθεί ότι η πρόταση, όπως είναι διατυπωμένη, αποτελεί απλή υπεκφυγή, άρνηση του Θεού να γνωρίσει στους ανθρώπους το όνομά Του[41]. Ο Θεός, "συγκαλύπτοντας το...διατήρησε άθικτο το μυστήριο της απόλυτης υπερβατικότητάς του, εως ότου με το πλήρωμα του χρόνου το όνομα του αποκαλύφθηκε πλήρως στο όνομα του Ιησού Χριστού, ο οποίος φέρει «το όνομα το υπέρ παν όνομα» (Φιλιπ. 2,9)"[42].
Η αποκάλυψή Του αυτή σημαίνει ότι "δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τίποτε για το Θεό παρά μόνο ότι υπάρχει"[43] και σκοπεύει να διδάξει στους ανθρώπους ότι είναι αδύνατο να εισχωρήσουν και να κατανοήσουν τη φύση Του. Τέτοια δε παραδείγματα υπεκφυγής έχουμε και αλλού στην Παλαιά Διαθήκη[44]. Αυτό που τελικά αποκαλύπτει ο Θεός "είναι δηλωτικό του χαρακτήρα και της οντότητας του και εμπερικλείει την αυθεντία, τη δύναμη και την αγιότητα του"[45].
Η αποκάλυψη του Έξοδ. 3:14, μπορεί να ερμηνευθεί και με μέλλοντα χρόνο: "Θα είμαι εκείνος που θα είμαι", δηλαδή ένας ζωντανός Θεός που θα οδηγεί την ιστορία, θα αποκαλύπτεται στον λαό Του συνεχώς και θα είναι μαζί του στην πορεία του. Το "αιώνιος" (Έξοδ. 3:15) είναι ένας υπομνηματισμός του ονόματος Γιαχβέ. Ομοίως και η έκφραση της Αποκαλύψεως: "Ο ών και ο ήν και ο ερχόμενος"[46], είναι μια ανάπτυξη του "Εγώ είμαι" που βλέπουμε στο εδάφιο Έξοδ. 3:14[47].
Η οντολογική αποκάλυψη του Θεού στο βιβλικό συμβάν της εξόδου, είναι μια από τις αγιογραφικές προσπάθειες να ερμηνευτεί η "θεία φύση με μερικά ονόματα"[48]. Τα "άπειρα άλλα ονόματα" που χρησιμοποιεί η Αγία Γραφή, όπως "Εγώ είμαι ο Κύριος" (Ησ. 42, 8)..."Εγώ είμαι ο Ων"..."Είμαι ελεήμων", χρησιμοποιούνται γιατί "σημαίνεται μ' αυτά...το ύψος κι η θεότητα...ώστε...να μάθουμε ακριβώς ότι, όταν αναφέρει ένα από...αυτά, εκφωνεί μαζί όλο τον κατάλογο των ονομάτων, κατά το σχήμα της παρασιώπησης"[49].
Όπως λοιπόν συμβαίνει με όλα τα ονόματα, έτσι και αυτό αναφέρεται στη φύση και τον χαρακτήρα του φορέα του, δηλ. του Θεού, τον οποίο θεωρείται ότι αποκαλύπτει με δύο τρόπους:
πρώτον, ως διαβεβαίωση ότι Αυτός υπάρχει, που σημαίνει ότι, μέσα στο πολυθεϊστικό περιβάλλον της εποχής, διακρίνεται άμεσα από τους θεούς των άλλων εθνών, οι οποίοι δεν υπάρχουν[50].
δεύτερον, ως ομολογία της αυθυπαρξίας και της αιωνιότητάς Του, δηλ. της απόλυτης υπερβατικότητας του προσώπου Του ως προς την φθορά και την αλλοίωση της υλικής πραγματικότητας, που γνωρίζει ο άνθρωπος[51]
Η σημασία του εβραϊκού ονόματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία
Όπως ήδη γράφτηκε, η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι το τετραγράμματο, αποτελεί αναφορά στον ένα, Τριαδικό Θεό. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας, ο Τριαδικός Θεός είναι ένας και ο αυτός στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη[52].
Κατά συνέπεια, όπως ήδη αναφέραμε, "το όνομα Γιαχβέ οιονεί αναλύεται εις το "Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα". Ούτω Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ (Δευτ. 6: 4), διότι υπάρχει μία θεία ουσία. Επειδή δε έκαστον των τριών προσώπων έχει όλόκληρον την θείαν ουσίαν...δυνάμεθα να λέγωμεν, ου μόνον ότι ο Υιός είνε Γιαχβέ, αλλά και ότι είνε ο Γιαχβέ (ενάρθρως), ο όλος δηλαδή θεός".[53][54]. Για τους Ορθοδόξους, ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είναι ο Γιαχβέ-Λόγος[55], που σημαίνει ότι "ο Χριστός είναι Γιαχβέ και αυτός, ως ο Πατήρ του"[56]. Το όνομα αυτό, στην πραγματικότητα, εκφράζει τον ένα Θεό στην ουσία του, επειδή τα ονόματα του Θεού είναι δηλωτικά ιδιοτήτων της θείας ουσίας[57].
Χρήση του Γιαχβέ
Στην Καινή Διαθήκη
Πρέπει, καταρχάς, να διευκρινιστεί ότι το Τετραγράμματο δεν εμφανίζεται σε κανένα από τα υπάρχοντα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου της[58].
Γενικά, στην Κ.Δ. εκτός από λίγες περιπτώσεις, απουσιάζουν οι περισσότερες παλαιοδιαθηκικές προσφωνήσεις του Θεού και αντί αυτών συναντώνται οι εξής[59]:
Επτά αναφορές με το "Κύριος ο Θεός σου" (Ματθ. 4:7.10, 22:37, Μαρκ. 12:30, Λουκ. 4:8.12, 10:27).
300 περίπου αναφορές με την ελληνική λέξη "Θεός", στα τέσσερα ευαγγέλια.
Άλλες 275 φορές, έχουμε τη χρήση του Πατήρ-Πατρός (που για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί αναφορά στο Πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας).
Οι περισσότερες αναφορές στο βιβλίο των Πράξεων γίνονται με το "Θεός" (163 φορές) και με το "Κύριος" (103 φορές) αν και υπάρχουν μερικές αναφορές που θυμίζουν την Π.Δ. όπως "Κύριος του ουρανού και της γης" (17:24), "Κύριος όλων" (10:36), "Θεός Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ" (3:13, 7:32), "Θεός των πατέρων ημών" (3:13, 5:30, 22:14, 24:14) και "Θεός της δόξης" (7:2).
Στις επιστολές της Κ.Δ. οι αναφορές στον Θεό ποικίλουν. Γίνεται χρήση του "Αββά" (Ρωμ. 8:15), "Κτίστης" (Α' Πετρ. 4:5), "Πατήρ της δόξης" (Εφεσ. 1:17), "Πατήρ των φώτων" (Ιακ. 1:7), "Πατήρ των Οικτιρμών" (Β' Κορ. 1:3), "Νομοθέτης" (Ιακ. 4:2), "Θεός ο αόρατος" (Κολ 1:15), "Θεός Σωτήρας" (Α' Τιμ 1:1) κ.ά.
Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ο Θεός περιγράφεται ως "ο ών καί ο ήν καί ο ερχόμενος" (1:4), "Κύριος ό Θεός ο Παντοκράτωρ" (4:8), "Θεός ζων" (7:2), "Θεός του ουρανού" (11:13) κ.ά.
Ενδεικτική είναι η περίπτωση απόδοσης εδαφίων που στην Π.Δ. περιέχουν την λεγόμενη αποκάλυψη του ονόματος, η οποία, εντούτοις, γίνεται χωρίς το τετραγράμματο:
"Θεός του Αβραάμ, Θεός του Ισαάκ, Θεός του Ιακώβ (Μαρκ. 12:26, Λουκ. 20:37). Με το Θεός αποδίδει ο Μάρκος και ο Λουκάς τις παραθέσεις από το Εξ. 3:15. Απουσιάζει έτσι αυτούσια η επίκληση του εβραϊκού τετραγράμματου από την Καινή Διαθήκη.
Στους Πατέρες της Εκκλησίας
Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως σημειώνεται στον 19ο Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, κάθε ερμηνεία των διδασκαλιών της Γραφής, πρέπει να κινείται στα πλαίσια της Ιεράς Παραδόσεως:
"...πάντα τον κλήρον και τον λαόν εκδιδάσκειν τους της ευσέβειας λόγους, εκ της θείας γραφής αναλεγομένους τα της αληθείας νοήματα τε, και κρίματα, και μη παρεκβαίνοντας τους ήδη τεθέντας όρους, ή την εκ των θεοφόρων Πατέρων παράδοσιν...και ει γραφικός ανακινηθείη λόγος, μη άλλως τούτον ερμηνευέτωσαν, ή ως αν οι της εκκλησίας φωστήρες, και διδάσκαλοι, δια των οικείων συγγραμμάτων παρέθεντο...".
Κατά συνέπεια, και η επίκληση του Θεού, πρέπει να γίνεται με βάση την Ορθόδοξη Πατερική ερμηνεία η οποία δεν θεωρεί υποχρεωτική τη χρήση του εβραϊκού ονόματος του Θεού, ούτε ότι συνδέεται με οποιονδήποτε τρόπο με τη σωτηρία του πιστού όπως πιστεύουν κάποιες αιρέσεις.
Είναι άλλωστε πάγια τακτική της Καινής Διαθήκης να παραλείπει την αυτούσια εκφορά του τετραγράμματου στα εβραϊκά, και αυτό εφαρμόζουν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς και οι Πατέρες της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κάθε φορά που υπάρχει λόγος, γίνεται χρήση της ελληνικής απόδοσης[60], «ο Ων» ή «Κύριος», όπως φαίνεται και από τα σχόλια επάνω στο γνωστό εδάφιο της "αποκάλυψης του θείου ονόματος" (Εξ. 3:14):
"Ο Ων δε εξαπέσταλκέν με, φησίν ο Μωυσής" (Κλήμ. Αλεξ., Στρωμ. 1.25.166).
"Είπε γαρ κύριος προς Μωσήν· Ο Ων τούτο μοι εστίν το όνομα." (Ωριγένους, Εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 2.13.95).
"Όταν γουν λέγη· Εγώ ειμί ο Ων, και το Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός, και όπου ποτέ λέγει η γραφή ο Θεός, ημείς αναγινώσκοντες ουδέν έτερον ή αυτήν την άκατάληπτον αυτού ουσίαν." (Μ. Αθανασίου, Επιστολή περί της εν Νικαία συνόδου, 26.3).
"Δια τι μη είπεν, Εν μορφή Θεού γενόμενος, αλλ' Υπάρχων; Ίσον εστί τούτο του ειπείν, Εγώ ειμί ο Ων." (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Προς Φιλιππησίους, 62.223).
Σημαντικά πρόσωπα της Εκκλησιαστικής παράδοσης όπως ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος Παμφίλου, ο Επιφάνιος Επίσκοπος Σαλαμίνος και ο Θεοδώρητος Κύρου, παραδίδουν τις αποδόσεις του τετραγράμματου στα ελληνικά ως εξής:
«Ιαουέ» = «ο Ων και ο εσόμενος» (Κλήμ. Στρωματ. 5.6.34)
«Ιαή» = «Κύριος» (Ωριγ. Εις Ψαλμούς, 12.1104)
«Ιά» & «Ιαώ» = «επώνυμα εστί του ενός και αυτού Θεού» (Ωριγ. Κατά Κέλσ. 6.32)
«Ιά» = «Κύριος» (Ευσεβ., Εις τους Ψαλμούς, 24.65)
«Ιά» = «Κύριος» (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
«Ιαβέ» = «ος ην και εστίν ο αεί Ων» (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
«Ιά» = «Κύριος» (Θεοδώρ., Εις τους Ψαλμούς, 80.1980)
«Ιαβέ» = «ο Ων» (Θεοδώρ., Ερωτήσεις εις τη Γένεσιν, 112.11-18)
Όπως αναφέρθηκε, οι ερμηνείες που σχετίζονται με το τετραγράμματο είναι ότι δεν εκφράζει απλώς ένα όνομα, αλλά δηλώνει είτε "αποφυγήν να ονομάση τον Θεόν" είτε "την έννοιαν του είναι, του υπάρχοντος"[61].
Το πλήθος των θείων ονομάτων
Κάτι που εξαρχής γίνεται αντιληπτό στον μελετητή της Παλαιάς Διαθήκης είναι η πολλαπλότητα των ονομάτων του Θεού, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει έτσι, ενώ η χρήση προσωπικών αντωνυμιών διευκρινίζει ότι πρόκειται πράγματι περί θείων ονομάτων.
Για παράδειγμα, στο Εξ. 6:2-3, ένα από τα εδάφια που συντελείται η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού, συναντάμε ένα όνομα (Γιαχβέ) και δύο τίτλους (Θεός και Παντοδύναμος). Και βέβαια δεν είναι αυτοί οι μόνοι τίτλοι:
"ο γάρ Κύριος ο Θεός ζηλωτόν όνομα, Θεός ζηλωτής εστί" (Εξ. 34:14)
Στο χωρίο αυτό, κατά δήλωση του Θεού, το όνομά του είναι "ζηλότυπος" (δηλ., σύμφωνα με την Πατερική ερμηνεία, δεν αποδέχεται τη λατρεία άλλων θεών).
"Αλλά συ, Κύριε, πατήρ ημών ρύσαι ημάς απ' αρχής το όνομα σου έφ' ημάς εστί (Ησ. 63:16)
Εδώ το όνομα του θεού δηλώνεται ως "Λυτρωτής μας" («ρύσαι ημάς»).
"Τάδε λέγει Κύριος o Ύψιστος, ο εν υψηλοίς κατοικών τον αιώνα, άγιος εν άγίοις όνομα αυτώ" (Ησ. 57:15)
Σύμφωνα με το κείμενο, το όνομα του Θεού είναι "Άγιος".
Επίσης:
Στο Ψαλμ. 16:2 ο Θεός καλείται Αδωνάι, δηλ. Κύριος.
Στο Ψαλμ. 132:2 ο Θεός καλείται Αβίρ, δηλ. Ισχυρός
Στο εδάφιο Νεεμ. 10:29 ο Θεός καλείται ως Έλωχίμ (Θεός ή Θεοί)
Στο εδάφιο Αμώς 5:16 τα ονόματα του Θεού είναι πολλά: Ελωχίμ, Γιαχβέ, Αδωνάι,
Εξίσου πολλά εμφανίζονται και στο Ησ. 47:4 (και παρ' όλ' αυτά το κείμενο γράφει σε ενικό αριθμό Όνομα): Λυτρωτής, Κύριος των δυνάμεων, Άγιος του Ισραήλ (Γκοέλ, Γιαχβέ, Σαβαώθ, Καδώς).
Επίσης, στον Αβραάμ ο θεός έγινε γνωστός με το όνομα Θεός Παντοκράτωρ ή Ελ Σαντάγι (Γεν. 17:1) όπως και στον Ιακώβ (Γεν. 35:11).
Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση όπου ο Ιησούς στα τελευταία λόγια του επάνω στο Σταυρό, ενώ επικαλείται τον Θεό, τον προσφωνεί όχι Γιαχβέ, αλλά "Ελωί" (στα αραμαϊκά): "Ελωί, Ελωί, λαμά, σαβαχθανί" (Μαρκ. 15:34).
Το ίδιο μας παραδίδει και ο Ματθαίος, δηλ. μια επίκληση στον Θεό όχι με το Γιαχβέ αλλά με το εβραϊκό "Ηλί": "Ηλί, Ηλί, λαμά σαβαχθανί" (Ματθ. 27:46).
Έτσι, σε δύο περιπτώσεις επίκλησης του Θεού στα εβραϊκά που έχουν διατηρηθεί στην Κ.Δ. δεν περιέχεται το Γιαχβέ και επιπλέον, οι ευαγγελιστές σπεύδουν να μεταφράσουν στα ελληνικά τις προσφωνήσεις "Ελωί" και "Ηλί", κάνοντας έτσι φανερό ότι η επίκληση του Θεού στα εβραϊκά δεν αποτελεί κάποιου είδους εντολή για τους Χριστιανούς ή έστω, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα για τους πιστούς η χρήση του στα εβραϊκά.
Επίσης, η χρήση του Αλληλούια (Hallelu-Yah = Αινείτε τον Γιαχ[βέ]) που συναντάμε μόνο στα εδάφια Αποκ. 19:1.3.4.6 δεν προτρέπει σε κάποια χρήση του εβραϊκού ονόματος, αλλά αποτελεί μορφή λατρευτικού αίνου[62] όπως φαίνεται από το εδάφιο Αποκ. 19:5 που κάνει χρήση της μορφής αυτής και στα ελληνικά: "Καί φωνή από τού θρόνου εξήλθε λέγουσα· αινείτε τον Θεόν ημών".
Σε εφαρμογή αυτού του λατρευτικού αίνου, η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί τις εκφράσεις Αλληλούια, Αινείτε το θεό ή Δόξα σοι ο θεός εφόσον ούτε και η Κ.Δ. δεν παρουσιάζει κάποια εμμονή στη χρήση της εβραϊκής λέξης και την παραδίδει και μεταφρασμένη.
Σε μια παρόμοια περίπτωση με τις δύο προηγούμενες, ο Απ. Παύλος παραδίδει στην Α' προς Κορινθίους επιστολή του, ευχή της παλαιστινής κοινότητας από τις λατρευτικές της συνάξεις. Πρόκειται για το "Μαραναθά" (Α' Κορ. 16:22) το οποίο σημαίνει "Έρχου, Κύριε" ή "ο Κύριος έρχεται". Και αυτό όμως, σε άλλο σημείο της Κ.Δ. αποδίδεται στα ελληνικά όπως στο Αποκ. 22:20: "ναί έρχου, Κύριε Ιησού".
Το ίδιο εφαρμόζει και ο Μάρκος όταν μας παραδίδει λόγιο του Ιησού που αποτελεί παράθεση από το Δευτερονόμιο 6:4-5):
"άκουε, Ισραήλ, Κύριος[63] ο Θεός ημών, Κύριος[64] είς εστι· αγαπήσεις Κύριον[65] τόν Θεόν σου εξ όλης τής καρδίας σου καί εξ όλης τής ψυχής σου καί εξ όλης τής διανοίας σου καί εξ όλης τής ισχύος σου." (Μαρκ. 12:29-30)
Όπως είδαμε, στους παραπάνω στίχους τους οποίους παραθέτει ο ευαγγελιστής Μάρκος, περιέχεται τρεις φορές το τετραγράμματο, όμως η απόδοση στην Κ.Δ. γίνεται με το ελληνικό "Κύριος". Το ίδιο συμβαίνει και στην αρχαία Πατερική παράδοση (αρχές 2ου αιώνα):
"αγαπήσεις γαρ Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και τον πλησίον σου ως σεαυτόν" (Ιγνατίου, Επιστολή προς Σμυρναίους, 6.2).
Το σωτήριο όνομα του Ιησού Χριστού: "όνομα το υπέρ παν όνομα" (Φιλ. 2:9)
Στην Καινή Διαθήκη, η Σωτηρία του ανθρώπου συνδέεται άμεσα, με ένα και μόνο όνομα, αυτό του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού:
"Ο Ιησούς αυτός είναι ο λίθος που περιφρονήθηκε από σας...Και δεν είναι δυνατόν από κανένα άλλο να προέλθει η σωτηρία, γιατί δεν υπάρχει άλλο όνομα κάτω από τον ουρανό δοσμένο στους ανθρώπους με το οποίο θα πρέπει να σωθούμε"[66] .
Επιπλέον, στην Προς Φιλιππησίους επιστολή (2:5-10), φανερώνεται πως το όνομα που βρίσκεται πάνω από κάθε άλλο, είναι μόνο το όνομα του "Κυρίου"[67] και του "Θεού"[68], Ιησού Χριστού:
στίχ. 5.[69] Ας επικρατεί μεταξύ σας το ίδιο φρόνημα που είχε και ο Ιησούς Χριστός,
στίχ. 6. ο οποίος, αν και ήταν Θεός, δεν θεώρησε ότι είχε από αρπαγή την ισότητα του προς τό Θεό,
στίχ. 7. αλλά κένωσε τόν εαυτό του, έλαβε μορφή δούλου, έγινε όμοιος προς τους ανθρώπους.
στίχ. 8. Και όντας πραγματικός άνθρωπος, ταπείνωσε τον εαυτό του υπακούοντας μέχρι θανάτου και μάλιστα σταυρικού θανάτου.
στίχ. 9. Γι' αυτό και ο Θεός τον υπερύψωσε και του χάρισε όνομα, που είναι παραπάνω από κάθε άλλο όνομα,
στίχ. 10. ώστε στο όνομα του Ιησού να γονατίσουν και να τον προσκυνήσουν όλα τα επουράνια, τα επίγεια και τα υποχθόνια...
στίχ. 11. Και κάθε γλώσσα θα ομολογήσει δυνατά ότι ο Ιησούς Χριστός είναι Κύριος...
Το όνομα του Ιησού Χριστού είναι ο πλούτος της Εκκλησίας[70], η καθημερινή και αδιάκοπη ενασχόληση των πιστών[71], ενώ υπέρτατη χαρά για τους Χριστιανούς είναι "να υποστούν ατιμωτική τιμωρία υπέρ του ονόματος του Ιησού"[72] και ακόμη "αποθανείν...υπέρ του ονόματος του Κυρίου Ιησού"[73].
Ο Ιησούς Χριστός είναι ο αποκαλυπτόμενος Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης
Ο Ιησούς "για την αρχέγονη Εκκλησία ήταν ο Κύριος Γιαχβέ, ο οποίος προϋπήρχε στον Ουρανό, συνόδευσε με παρουσία Του και την επιτέλεση σημείων και τεράτων τον ισραηλίτη λαό στην έρημο και αναμενόταν να εμφανιστεί στα Έσχατα για να επιτελέσει την Κρίση"[74]. Πολλοί είναι οι "προσδιορισμοί που στην Παλαιά Διαθήκη αποδίδονται μόνο στον Θεό Γιαχβέ" και "χρησιμοποιούνται...ελεύθερα για τον Χριστό, τον ενανθρωπήσαντα Γιαχβέ"[75] στα βιβλία της Καινής Διαθήκης[76].
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, εξαίροντας το ομοούσιο Πατρός και Υιού όπως παρουσιάζεται στην Καινή Διαθήκη[77], επισημαίνει:
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξη ότι έχει την ιδία ακριβώς ουσία με τον Πατέρα, λέει: "ο εωρακώς εμέ εώρακε τόν πατέρα" (Ιω. 14,9).
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξη την ιδιαίτερη δύναμη Του, λέει: "εγώ καί ο πατήρ εν εσμεν" (Ιω, 10,30).
Όταν ο Χριστός θέλει να δείξει την ισότητα της εξουσίας, λέει: "ώσπερ γάρ ο πατήρ εγείρει τούς νεκρούς καί ζωοποιεί, ούτω καί ο υιός ούς θέλει ζωοποιεί" (Ιω. 5,21).
Όταν θέλει να δείξει την ταυτότητα της λατρείας, λέει: "πάντες τιμώσι τον υιόν, καθώς τιμώσι τον πατέρα. Ο μη τιμών τον υιόν ου τιμά τόν πατέρα" (Ιω. 5,23).
Όταν θέλει να δείξει την αυθεντία να μεταβάλλει τους νόμους, λέει: "ο δέ Ιησούς απεκρίνατο αυτοίς· ο πατήρ μου έως άρτι εργάζεται, καγώ εργάζομαι" (Ιω. 5,17).
Εξάλλου, στο τέταρτο ευαγγέλιο, "η μαρτυρία των διηγήσεων θαυμάτων υπέρ της θεότητας του Ιησού βρίσκεται σε συμφωνία και με τη χριστολογική μαρτυρία του...σύμφωνα με την οποία ο Ιησούς είναι ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, ο προϋπάρχων Λόγος, ο μονογενής υιός του θεού, ο δημιουργός του κόσμου και ο σωτήρας του πεπτωκότος ανθρώπου"[78]. Αυτό επίσης φαίνεται[79]:
Από το ότι η δόξα του Γιαχβέ, ως έκφραση της θεότητας και ως μέσο αποκαλύψεώς της στον κόσμο, αποδίδεται από τον ευαγγελιστή Ιωάννη αυτούσια και διαχρονικά στον Ιησού.
Από το ότι ο ιωάννειος Ιησούς χρησιμοποιεί για τον εαυτό του σε απόλυτη σύνταξη τη φράση "εγώ είμι", που αποτελεί στην Παλαιά Διαθήκη το νοηματικό περιεχόμενο και σε ορισμένες περιπτώσεις, στη μετάφραση των Ο΄, και τον τρόπο εκφοράς του ιερού ονόματος του Γιαχβέ.
Από το ότι ο Ιησούς ποιεί σημεία πρωτοφανή από πλευράς ποιότητας και μεγέθους στη βιβλική ιστορία, σημεία τα όποια βάσει της παλαιοδιαθηκικής και ιουδαϊκής πίστεως μόνο ο ίδιος ο Γιαχβέ, ως ο απόλυτος κύριος της φύσεως και της ιστορίας, έχει τη δύναμη και την εξουσία να πραγματοποιήσει.
Είναι δεδομένο ότι "από άποψη...πατερικής θεολογίας...στην Π. Διαθήκη πότε ο άγγελος στέλνεται από τον Γιαχβέ και πότε είναι ο ίδιος ο Γιαχβέ...Στην προκειμένη περίπτωση οι Πατέρες είπαν πως ο άγγελος είναι ο Γιαχβέ, και ο Γιαχβέ είναι ο Λόγος"[80].
Υποσημειώσεις
Έξοδ. 3:13-17, 6:2-4
"Ένα διά της Τριάδος ομολογούμεν είναι τον Θεόν" (Κατά Αρειανών, Λόγος Γ', PG 26,353Β).
Έξοδ. 3:1-16
"Υπόστασις μία εστιν η λέγουσα «εγώ ειμί ο ων»" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Δ', PG 26,468C).
"ά δε λαλεί ο Θεός, πρόδηλον ότι δια του Λόγου λαλεί, και ου δι' άλλου" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Γ', PG 26,352Β).
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69 (υποσημ. #29).
Ρωμανίδης Σ. Ιωάννης, Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τόμ. Α', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1999 (c1973), σελ. 223.
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 67.
Σωτηρόπουλος Νικόλαος, Ο Ιησούς Γιαχβέ, 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 35.
Βλ. λήμμ. "Γιαχβέ", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 17, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 / "Ιαβέ", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 6, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1965, στ. 592-593.
Στο πρωτότυπο: "The incorrect hybrid, ‘Jehovah,’ arose from Christian misunderstanding in the late Middle Ages" (Paul J. Achtemeier et al., Harper's Bible Dictionary, San Francisco: Harper & Row, 1985, σελ. 685).
Στο πρωτότυπο: "A mispronunciation (introduced by Christian theologians, but almost entirely disregarded by the Jews" (λήμμα "Jehovah", Ιουδαική Εγκυκλοπαίδεια.
Παρατίθεται στο Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 334.
Johan Lust et al., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Revised Edition, Stuttgart 2003, λήμμα: γή,-ής
Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Περί των Ο' Ερμηνευτών της Παλαιάς θείας Γραφής, τόμ. 2ος, Αθήνησιν 1845, σελ. 596-597
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 39-40
Ωριγένης, Σχόλιο εις Ψαλμούς, PG 12,1104.
Ιερώνυμος, Prologus Galeatus, PL 28, 594-595.
George Hοward, 'The Tetragram and the new Testament', JBL 96 (1977),σελ. 63-68
Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram. A Renewed Quest for the Original Septuagint' "De Septuaginta", eds. Pietersma and Claude Cox (Mississauga, Ontario: Benben Publications, 1984), σελ. 86. 89-90
Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible. An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 33, 35· Hurtado W. Larry, Lord Jesus Christ. Devotion to Jesus in Earliest Christianity, Wm. B. Eerdmans 2005, σελ. 183
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 37.
Theological Dictionary of the New Testament, 3:1081
Patrick Skehan, The Divine Name at Qumran in the Masada Scroll and in the Septuagint, 1980, σ. 21-23, 31
Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram..., ό.π., σελ. 88
Ο ίδιος προσθέτει: "Κατά τη γνώμη μας, κανένα από τα δύο δεν δεν αποδεικνύει οτιδήποτε!" (Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram..., ό.π., σελ. 87, 88)
David Noel Freedman, The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1996, 4:350 / Joel B. Green et al., Dictionary of Jesus and the Gospels, InterVarsity Press 1992, 485 / Gerald F. Hawthorne et al., Dictionary of Paul and His Letters, InterVarsity Press 1993, 561, James D. G. Dunn, 'The Theology of Paul the Apostle', Wm. B. Eerdmans 1998, σελ. 249
Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 42
Bruce Manning Metzger, ό.π.
Τρεμπέλας Ν. Παν., 'Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας', τόμ. Α', σελ. 164
Αποκ. 19:5
Βλ. άρθρο: "Βαριησούς", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 3, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1963, στ. 622-623.
George Hοward, 'The Tetragram and the new Testament', JBL 96 (1977),σελ. 81
ό.π., σελ. 65
ό.π., σελ. 82
ό.π.
ό.π., σελ. 81
βλ. τα προαναφερόμενα έργα των Capes B. David, Old Testament..., Hurtado W. L., Lord Jesus Christ, Metzger B., Manuscripts..., Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram, κ.ά.
Έξοδ. 3:14
Μπέγζος Μάριος, Φαινομενολογία της Θρησκείας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995, σελ. 208.
Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 333.
Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 311.
Φλορόφσκυ Γεώργιος, Οι Ανατολικοί Πατέρες του Τέταρτου αιώνα, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 249.
Γεν. 32:30, Κριτ. 13:18
Καλαντζάκης, ό.π..
Αποκ. 1:4.8
Φούντας Ιερεμίας, Έξοδος, ό.π..
Αγ. Γρηγόριος Νύσσης, Λόγοι εις τους Μακαρισμούς (μτφρ. Μπρούσαλης Π. (αρχιμ.), 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1990, σελ. 126-127.
Ό.π..
Ιουστίνου, Λόγος παραινετικός προς Έλληνας, 21
Παπαρνάκης Γ. Αθανάσιος, 'Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 43
"εις Θεός, ο Πατήρ, Παλαιάς και Καινής Διαθήκης δεσπότης, και εις Κύριος Ιησούς Χριστός ο εν Παλαιά προφητευθείς και εν Καινή παραγενόμενος, και εν Πνεύμα Άγιον, δια προφητών μεν περί του Χριστού κηρύξαν, ελθόντος δε του Χριστού καταβάν και επιδείξαν αυτόν. Μηδείς ουν χωριζέτω την Παλαιάν από της Καινής Διαθήκης" (Κύριλ. Ιεροσολ., Κατηχήσεις, PG 33,920C).
Σωτηρόπουλος Νικόλαος, Ο Ιησούς Γιαχβέ, 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 35.
βλ. και Ιεροί Κανόνες: 5 Β'. 2, 57 Καρθ. 1 Πενθ. 49 ΑΠ.
Γρηγορίου Ναζιανζηνού, επιστολή 110, P.G., 37, 177 Β-189: "Ημείς δε θεόν γινώσκομεν τον Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...μίαν και την αυτήν...θεότητος φύσιν και ουσίαν και δύναμιν"
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.1.20
βλ. και:
Χρήστος Κ. Καρακόλης, Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, μελέτη στο "Βιβλική Βιβλιοθήκη #24", Πουρναράς, 2005
Νίκου Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία-Έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τή δυτική Χριστιανοσύνη,, Πουρναράς, 1992, σ.70
Δημητρίου Θ. Κόκκορη, Ορθοδοξία & Κακοδοξία, τ. Α', Αθήνα 1991, σ. 132
Νίκου Ματσούκα, Ορθοδοξία και Αίρεση, 2η έκδ. Πουρναράς, 1992, σ.123)
Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69 (υποσημ. #29).
Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον, Αθήνα 2002, σελ. 207
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.
Μ. Βασιλ. Κατά Ευνομίου, 29.541
βλ. και:
Αθανασίου Παπαρνάκη, Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναρά, 2006, σελ. 61
Σταύρου Καλαντζάκη, Οι Θεολογικές ιδέες του προφήτη Ιεζεκιήλ, Πουρναρά, 1994, σελ. 74
Νικολάου Παπαδοπούλου, Τα Δευτεροκανονικά τεμάχια του βιβλίου του Δανιήλ, Αθήνα, 1985, σελ. 269
Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible - An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 35, υποσημ. 70.
Τα αριθμητικά δεδομένα προέρχονται από το βιβλίο: Larry Richards, Every Name of God in the Bible, Thomas Nelson, 2001
Βέλλας Βασίλειος, Θρησκευτικαί προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης, τόμ. Α', 2η έκδ., Αθήναι 1957, σελ. 73.
Βέλλας, ό.π., σελ. 74.
Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. Σάββα Αγουρίδη), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 42 / Σταύρου Ε. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 986
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Στο εβραϊκό κείμενο, στο σημείο αυτό υπάρχει το Τετραγράμματο
Πράξ. 4:11-12: Δεληκωστόπουλος Αθανάσιος, Η Καινή Διαθήκη σε Νεοελληνική Απόδοση, 7η έκδ., Αθήνα 2003.
"εις Κύριος Ιησούς Χριστός" (Α' Κορ. 8:6)
Ιω. 1:1: "καί Θεός ήν ο Λόγος"
Ιω. 5:18: "έλυεν τό σάββατον...ίσον εαυτόν ποιών τώ θεώ"
Ιω. 10:33: "απεκρίθησαν αυτώ οι Ιουδαίοι...συ...ποιείς σεαυτόν θεόν"
Ιω. 20:28: "Καί απεκρίθη Θωμάς...Ο Κύριός μου καί ο Θεός μου"
Πράξ. 20:28: "τήν εκκλησίαν τού Κυρίου καί Θεού ήν περιεποιήσατο διά τού ιδίου αίματος"
Ρωμ. 9:5: "ο χριστός τό κατά σάρκα, ο ών επί πάντων Θεός ευλογητός εις τούς αιώνας"
Φιλ. 2:6: "ός εν μορφή Θεού υπάρχων, ούχ αρπαγμόν ηγήσατο τό είναι ίσα Θεώ"
Κολ. 2:9: "Ότι εν αυτώ κατοικεί πάν τό Πλήρωμα τής Θεότητος σωματικώς"
Β' Θεσ. 1:12: "κατά τήν χάριν τού Θεού ημών καί Κυρίου Ιησού Χριστού"
Τίτ. 2:13: "προσδεχόμενοι τήν μακαρίαν ελπίδα καί επιφάνειαν τής δόξης τού μεγάλου Θεού καί Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού"
Εβρ. 1:8: "πρός δέ τόν Υιόν, 'Ο θρόνος σου, ο Θεός, εις τόν αιώνα τού αιώνος'"
Β' Πέτρ. 1:1: "εν δικαιοσύνη τού Θεού ημών καί Σωτήρος Ιησού Χριστού"
Φιλ. 2:5-11, Δεληκωστόπουλος Αθανάσιος, Η Καινή Διαθήκη σε Νεοελληνική Απόδοση, 7η έκδ., Αθήνα 2003.
Πράξ. 3:6 (Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. από τα Γαλλικά με εποπτεία Σάββα Αγουρίδη, Σταύρου Βαρτανιάν), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, στ. 516.
"πάσάν τε ημέραν εν τώ ιερώ καί κατ' οίκον ουκ επαύοντο διδάσκοντες καί ευαγγελιζόμενοι τόν Ιησούν τόν Χριστόν" (Πράξ. 5:42)
Πράξ. 5:41: Δεληκωστόπουλος, Η Καινή Διαθήκη..., ό.π..
Πράξ. 21:13.
Σ. Δεσπότης, "Η Αρχέγονη Χριστολογία", στο Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΕΕΘΣΘ), τμήμα Θεολογίας, τόμ. 12 (νέα σειρά), Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 83.
Στ. Σάκκος, "Η Θεολογία της Αποκαλύψεως", στο περιοδ. Δελτίο Βιβλικών Μελετών, έτος 31-32, τόμ. 21-22 (νέα σειρά) (ΙΑΝ 2002-ΔΕΚ 2003), Αθήνα, Άρτος Ζωής, σελ. 205.
Γράφει ο Στ. Σάκκος: "Αναλυτική και εμπεριστατωμένη έκθεση των χωρίων της Αποκαλύψεως και όλης της Καινής Διαθήκης που εφαρμόζουν στον Ιησού Χριστό εκφράσεις και ονόματα τα οποία στην Παλαιά Διαθήκη σαφώς προσδιορίζουν ή υπονοούν τον Γιαχβέ βλ. στην πρωτότυπη εργασία του Ν. Σωτηροπούλου, Ο Ιησούς Γιαχβέ, Αθήνα 1976" ("Η Θεολογία της Αποκαλύψεως", ό.π., σελ. 231, υποσημ. #24.
Για τις παραθέσεις βλ. Αποστολόπουλος Αδαμάντιος (αρχιμ.), Το Τριαδικό Δόγμα, εκδ. Νεκταρίου Δ. Παναγοπούλου, Αθήνα 1990, σελ. 17.
Καρακόλης Χρήστος, Η Θεολογική Σημασία των Θαυμάτων στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 448.
Βλ. τα παρακάτω και ανάλυση τους στο Χρήστος Καρακόλης, "Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών", στο Θέματα Ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης (Βιβλική Βιβλιοθήκη #24), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 223-255.
Ματσούκας, Δογματική..., τόμ. Β΄, ό.π., σελ. 68-69, υποσημ. #29.
ΠΗΓΗ http://el.orthodoxwiki.org/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου