Υποθέσεις για την προέλευση της πίστεως στον Θεό στην Παλαιά Διαθήκη

Είπαμε από την αρχή ότι τα όσα μας λέγει η Παλαιά Διαθήκη για τον Θεό προέρχονται από θείες αποκαλύψεις, που από παλαιά έκανε ο Θεός στον άνθρωπο, όπως αυτό μας το λέγει καθαρά στην αρχή της η προς Εβραίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Μερικοί όμως ερευνητές, που δεν δέχονται αυτή την θεία αποκάλυψη του Ισραήλ, θέλουν την πίστη της Παλαιάς Διαθήκης προς τον Θεό να την εξηγήσουν ότι προήλθε εξελικτικά από χαμηλότερα θρησκευτικά επίπεδα πολυθεϊσμού, ή ότι προήλθε από ένα μονοθεϊστικό ένστικτο των Σημιτών ή ότι, τέλος πάντων, είναι δάνειο από τον γύρω κόσμο.

Εδώ θα μνημονεύσουμε πρώτον τον Wellhausen και την σχολή του, η οποία ισχυρίζεται ότι η προμωσαϊκή θρησκεία του Ισραήλ ήταν η λεγόμενη θρησκεία της ερήμου (Wüstenreligion, Beduinenreligion), ήταν δηλαδή ανιμισμός με μορφή πολυδαιμονισμού ή τοτεμισμού ή προγονολατρίας και φετιχισμού, ή κράμα όλων αυτών, όπως τέτοια θρησκεία είχαν και άλλες σημιτικές φυλές κατά τους πανάρχαιους χρόνους. Και ακόμη λέγει ο Wellhausen ότι αυτή η ανάμικτη θρησκεία του πρώτου Ισραήλ δια του Μωυσέως ανυψώθηκε σε ενοθεΐα ή μονολατρία, με την μορφή της λατρείας του Γιαχβέ (του τοπικού τάχα Θεού του Σινά, του Θεού των Κενιτών), τον οποίον ο Μωυσής ανεκήρυξε σε εθνικό Θεό και αποκλειστικό προστάτη των Ισραηλιτικών φυλών. Ως αντίκρουση της θεωρίας του Wellhausen των παραπάνω μόνο δύο σημείων της γράφουμε τα εξής σύντομα και απλά⁴:

α) Οι νέες έρευνες στην περιοχή της παλαιάς Ανατολής (Μικρασίας, Ασσυρίας, Βαβυλωνίας, Παλαιστίνης, Σιναϊτικής Χερσονήσου, Αιγύπτου κ. λπ.) απέδειξαν ότι ναι μεν οι θρησκείες των χωρών της περιοχής αυτής ήταν πολυθεϊσμός (αστρολατρία, προσωποποίηση των δυνάμεων της φύσεως), αλλά ο πολυθεϊσμός τους ολοέν και χειροτέρευε με την συνεχή προσθήκη νέων θεών. Ο Wellhausen όμως, αντίθετα, λέγει, όπως είπαμε, για την ανάμικτη δήθεν πολυθεϊστική θρησκεία του Ισραήλ, ότι αυτή από τον πολυθεϊσμό ανυψώθηκε δια του Μωυσέως σε ενοθεΐα και μονολατρία, με την μορφή της λατρείας του Γιαχβέ.

β) Αλλά και πάλι οι έρευνες καθιστούν ως πολύ πιθανόν αυτό που λέγει και η Παλαιά Διαθήκη, ότι η πρωταρχική μορφή της θρησκείας της ανθρωπότητος και άρα και των Σημιτών, από τους οποίους προέρχεται ο Ισραήλ ήταν η μονοθεΐα· αντίθετα ο Wellhausen με την σχολή του δέχεται την πολυθεΐα ως την πρωταρχική μορφή θρησκείας, και την θρησκευτική πάλι κατάσταση των λαών της παλαιάς Ανατολής κατά την προμωσαϊκή περίοδο την δέχεται ως πολύ χαμηλή. Με τις αρχαιολογικές όμως και θρησκειολογικές έρευνες αποδείχθηκε ότι ήδη περί το 2000 π. Χ. στην Βαβυλώνα η αστρολογική της πολυθεΐα είχε μοναρχικό χαρακτήρα - στην Αίγυπτο ήταν γνωστός ύψιστος θεός - και η νοτιοαραβική θρησκεία, ήδη κατά τους πρώτους ιστορικούς χρόνους, έφερε μονοθεϊστικό χαρακτήρα, αλλά και αργότερα, κατά την κατάπτωσή της δεν ήταν μία θρησκεία της ερήμου, όπως την φαντάστηκε ο Wellhausen και οι περί αυτόν.

γ) Ανεπίτρεπτο πάλι είναι το να ισοπεδώνει και να εξισώνει ο Wellhausen τον Ισραήλ εθνολογικά και θρησκειολογικά με τους άλλους γειτονικούς του λαούς. Έτσι παραγνωρίζει τελείως την εντελώς ιδιότυπη και μοναδική στην ιστορία των παλαιών θρησκειών θρησκευτική εξέλιξη του Ισραήλ, η οποία ερμηνεύεται μόνο με το να παραδεχθούμε την υπερφυσική στον λαό αυτό επίδραση, να δεχθούμε δηλαδή την θεία αποκάλυψη σ' αυτόν.

δ) Το ότι παρατηρούνται κάποια ίχνη φετιχισμού, τοτεμισμού, ανιμισμού κ.ά. Στην Ισραηλιτική θρησκεία, αυτό δεν σημαίνει ότι η θρησκεία αυτή ήταν τοιαύτη από την αρχή, κράμα δηλαδή των θρησκειών αυτών, όπως ισχυρίζεται ο Wellhausen, αλλά το πράγμα ερμηνεύεται από την επίδραση των Χαναναίων ή άλλων γειτόνων προς το Ισραήλ λαών γι’ αυτό και οι Προφήτες ελέγχουν τα ξένα αυτά στοιχεία και αγωνίζονται για την καθαρότητα της θρησκείας του Γιαχβέ, όπως δόθηκε στον Ισραήλ από την αρχή.

ε) Ο Ισχυρισμός του Wellhausen, ότι τάχα η θρησκεία του προμωσαϊκού Ισραήλ ήταν κράμα ξένων στοιχείων και ότι αργότερα δια του Μωυσέως έγινε μονοθεΐα, ελέγχεται ως ψευδής με το απλό επιχείρημα, ότι ο Μωυσής έχει την συνείδηση ότι ο Θεός, για τον οποίον ομιλεί στους Ισραηλίτες, δεν είναι νέος Θεός, αλλά είναι ο Θεός των πατέρων τους (Έξοδος 3, 6. 13), ότι είναι ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ (Έξοδος 3, 6. 13, 15, 16).

Δεύτερον, σ' αυτούς που δεν δέχονται από την αρχή την μονοθεΐα στο Ισραήλ, θα αναφέρουμε τον Α. Alt ⁵, ο οποίος ξεκινώντας από το ότι ο Θεός στις βιβλικές διηγήσεις χαρακτηρίζεται άλλοτε ως «Θεός του Αβραάμ» (Γεν. 24, 12. 26, 24. 27, 42. 28, 13. 31, 42), άλλοτε ως «Θεός του Ισαάκ» (Γεν. 27,20. 28,13. 31,5. 42. 41,1. 3) η ως «ο φόβος του Ισαάκ» (Γεν. 31, 42. 53) και άλλοτε ως ο «Δυνάστης του Ιακώβ» (Γεν. 49, 24) και άλλοτε πάλι χαρακτηρίζεται ως «Θεός των πατέρων Αβραάμ και Ισαάκ» (Γεν. 32, 9. 48, 15) η «Θεός Αβραάμ και Θεός Ισαάκ και Θεός Ιακώβ» (Έξοδος 3, 6), είπε ότι: Στην αρχή ήταν τρεις Θεοί, που την λατρεία τους την ίδρυσαν οι τρεις Πατριάρχες, ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ. Με την παρέλευση όμως του χρόνου και την ανάπτυξη της εννοίας της εθνικής ενότητας οι τρεις Θεοί, που λάτρευαν οι φυλές οι συγκεντρωμένες γύρω από κάθε Πατριάρχη, συνηνώθησαν σε ένα Θεό, τον «Θεόν των πατέρων Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ», ο οποίος τελικά ταυτίστηκε με τον Γιαχβέ του Μωυσέως, οπότε και επιτεύχθηκε η εθνική ενότητα του Ισραήλ. Η θεωρία αυτή του Alt τονίζει βέβαια ότι ο Θεός των Πατέρων είναι διάφορος από τους θεούς της Παλαιστίνης και δέχεται ορθώς, πάλι, ότι ο Θεός έγινε συνειδητός στους Πατριάρχες με αποκάλυψη, αλλά σφάλλει στο ότι δέχεται τρεις διαφόρους θεούς. Ο ιδικός μας Βέλλας λέγει αντικρούοντας τον Alt: Ουδαμού της Γενέσεως οι υποτιθέμενοι τρεις ούτοι Θεοί διαστέλλονται αλλήλων, αλλά τουναντίον συνταυτίζονται (παράβαλλε Γεν. 28, 13. 46, 3. 48, 15). Ουδαμού παρουσιάζονται οι Πατριάρχαι έχοντες την συναίσθησιν ότι ο Θεός εκάστου είναι διάφορος του Θεού του ετέρου. Ο Θεός των Πατριαρχών είναι είς. Η ονομασία "Θεός των Πατέρων Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ" δεικνύει την ενότητα της παραδόσεως του αυτού Θεού, την ενότητα της πίστεως εις τον αυτόν Θεόν, ότι δηλαδή "ο Θεός του Ισαάκ και Ιακώβ" δεν είναι διάφορος του Θεού του Αβραάμ. Ακόμη και αν δεχθή τις ότι η διαφορά της ονομασίας του Θεού προέρχεται εκ του διαμερισμού των Ισραηλιτικών φυλών περί τους τρεις Πατριάρχας, τούτο δεν δηλοί αναγκαίως και διαφοράν Θεών⁶. Ίσως ακόμη και οι χαρακτηρισμοί "ο φόβος του Ισαάκ" ή "ο ισχυρός του Ιακώβ" να επιδιώκουν να παραστήσουν ουχί το διάφορον των Θεών αλλά ωρισμένας ιδιότητας του Θεού. Ορθώς δε ο Ο. Procksch τονίζει⁷ ότι η κοινή υπό των Πατριαρχών χρησιμοποίησις του ιερού της Βεερσεβά⁸, η παραμονή εν αυτώ των Πατριαρχών και ο αυτός πάντοτε χαρακτήρ του Θεού του Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ ομιλούν κατά της υποθέσεως του Α. Alt»⁹.

Τρίτον, σ' αυτούς που δεν δέχονται την θεία αποκάλυψη στο Ισραήλ, θα πρέπει να προσθέσουμε και αυτούς που ισχυρίζονται ότι ο μονοθεϊσμός στο Ισραήλ είναι συνέπεια μιας ιδιαίτερης φυλετικής ροπής των Σημιτών. Κατ' αυτούς η τάση προς την μονοθεΐα ήταν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Σημιτών. Όμως αυτό δεν μπορεί να ισχύει, γιατί εκτός από τους Ισραηλίτες, οι άλλοι Σημίτες δεν ήταν καθόλου μονοθεϊστές. Οι θεοί των Βαβυλωνίων και των Ασσυρίων ήταν πάρα πολλοί, όπως επίσης και οι θεοί των Χαναναίων, Μωαβιτών, Αμμωνιτών, Εδωμιτών και Φοινίκων (Ras Shamra). Αν σ' αυτούς τους λαούς υπήρχε η φυλετική ροπή προς την μονοθεΐα, τότε θα έπρεπε τουλάχιστον αυτοί με την επαφή τους με τον Ισραήλ και με την γνωριμία τους με την Ισραηλιτική θρησκεία να είχαν στραφεί σύντομα στον μονοθεϊσμό.

Τέταρτον, πρέπει να πούμε ότι κάποιοι υπέθεσαν ότι ο Ισραήλ παρέλαβε τον μονοθεϊσμό από κάπου άλλου. Κι αυτή όμως η υπόθεση κρίνεται ως άτοπη, γιατί οι γειτονικοί λαοί δεν ήταν μονοθεϊστές.